Συνέχεια με το πέμπτο και τελευταίο μέρος της μελέτης "Περί Πολιτισμού"
του Κ. Τάταρη
Ε. ΕΘΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Χρειάζεται ένας «Οδικός Χάρτης» για την παραγωγή πολιτισμού υπό τη φιλοσοφία του Εθνομελλοντισμού. Ένας Χάρτης που κεντρικό του σημείο θα έχει νέους θεσμούς («Επιτροπή Εθνικού Πολιτισμού») και θα λαμβάνει υπ’ όψιν την καθοριστική σημασία Προτύπων που θα είναι κυρίαρχα, χωρίς να είναι αποκλειστικά.
«Μη σας τρομάζουν οι πολιτισμοί που περάσανε, μη σας τρομάζουν καθόλου. Δεν ήταν τέλειοι. Εσείς θα δημιουργήσετε τον τελειότερο».
Ο Ιωάννης Μεταξάς προς τους φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών (σημ. αν θυμάμαι καλά στους φοιτητές Φιλοσοφικής).
α. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Στο σύγχρονο ελλαδικό κράτος, ο Πολιτισμός δεν είναι, παρά μια ακόμα «γραφειοκρατική δουλειά», αφημένη στην αποκλειστική αρμοδιότητα ενός συγκεκριμένου Υπουργείου, του κατ’ ευφημισμόν «Υπουργείο Πολιτισμού», αλλά και στις προσωπικές ιδιορρυθμίες, εμμονές, απωθημένα κ.τ.λ του κάθε φορά επικεφαλής του συγκεκριμένου Υπουργείου.
Πέρα από τη διαπίστωση ότι η κυρίαρχη σήμερα «κουλτούρα» - που υλοποιείται και μέσω του συγκεκριμένου Υπουργείου – είναι αφελληνισμένη, ρηχά κοσμοπολίτικη, διαλυτική μέχρι σημείου αποσύνθεσης, σ’ ένα Κράτος με συνείδηση του εαυτού του, δηλαδή ότι είναι φορέας μιας ιστορικής αποστολής, ο Εθνικός Πολιτισμός όπως και η Εθνική Ασφάλεια, δεν θεωρούνται γραφειοκρατικές υποθέσεις συγκεκριμένων Υπουργείων.
Σ’ ένα Κράτος που σέβεται στοιχειωδώς τον εαυτό του, όπως θα υπάρχει η Επιτροπή Εθνικής Ασφαλείας, της οποίας θα προΐσταται ο Πρωθυπουργός (ή Κυβερνήτης), διϋπουργική και όχι μόνον, αλλά και με συμμετοχή ξεχωριστών ατόμων, που θα ασχολείται με την εθνική και κοινωνική συνοχή, την πρόληψη και αντιμετώπιση κινδύνων, τον χειρισμό καταστάσεων «έκτακτης ανάγκης», την Παλλαϊκή Άμυνα, την Πολιτοφυλακή (κλπ), έτσι θα υπάρχει και η Επιτροπή Εθνικού Πολιτισμού, η οποία θα δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές και θα παίρνει αποφάσεις τις οποίες θα υλοποιεί – ως εκτελεστικό όργανο- το Υπουργείο.
Η επιτροπή αυτή- της οποίας θα προΐσταται ο Υπουργός Πολιτισμού, ο οποίος στη συνέχεια θα ενημερώνει τον Πρόεδρο η Κυβερνήτη- θα έχει ως μέλη της εκπροσώπους και άλλων Υπουργείων (π.χ. Χωροταξίας και Περιβάλλοντος), διότι ο Πολιτισμός αναφέρεται σε πολλούς τομείς, εκπροσώπους των περιφερειών, αλλά – και αυτό είναι σημαντικό – με ιδιαίτερα αυξημένες αρμοδιότητες τους εκπροσώπους της αληθινής πνευματικής αριστοκρατίας που με συγκεκριμένα κριτήρια θα επιλέγουν από ένα ευρύ φάσμα πολιτισμικών δραστηριοτήτων (αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, συγγραφείς, καλλιτέχνες, ποιητές)¹.
Η Επιτροπή θα είναι μόνιμη, θα αντικαταστήσεις την ελιτίστικη «Ακαδημία» που δεν προσφέρει τίποτα ούτε έχει ουσιαστικές αρμοδιότητες και θα έχει ουσιαστικό έργο:
i) Την «επανελληνοποίηση» του περιβάλλοντος, φυσικού και οικιστικού (γι’ αυτό θα συμμετέχει και εκπρόσωπος του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Χωροταξίας», επανελληνοποίηση με τρόπο που να παράγει πολιτισμό (οι σχετικές αποφάσεις θα υλοποιούνται από τα αρμόδια Υπουργεία), που σημαίνει την επανάκτηση της ελληνικής χλωρίδας και πανίδας, ήμερης και άγριας², είδη φυτών και ράτσες ζώων (ελληνικός ποιμενικός, αλογάκια της Σκύρου κλπ) και πως θα επιτευχθεί η αρμονία φυσικού-οικιστικού περιβάλλοντος.
Στις σημερινές δυστοπικές μεγαλουπόλεις μόνο οι Ορθόδοξες εκκλησίες κοσμούν το περιβάλλον και μόνο σε ελάχιστα μέρη διασώθηκε η ντόπια αρχιτεκτονική (π.χ Κυκλάδες).
ii) Την ανάδειξη του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού σε πρόταση τέχνης, αλλά και η αναζήτηση νέων ρευμάτων και τεχνοτροπιών.
iii) Το βασικό όμως είναι ότι στην Επιτροπή, πέρα από τους «τεχνοκράτες» θα συμμετέχουν οι δημιουργοί – η αριστοκρατία – αρχιτέκτονες, μουσικοί, ποιητές, ζωγράφοι κ.λ.π που από μεμονωμένα και, ουσιαστικά, αδρανοποιημένα άτομα θα πολλαπλασιάσουν την ισχύ τους ως «συλλογικό» σώμα και με τη βοήθεια των τεχνοκρατών θα υλοποιούν τα προσωπικά τους οράματα ως «προτάσεις ζωής» στην εθνική κοινωνία. Οι μεμονωμένες προσπάθειες των αρίστων όσο ουσιαστικές κι αν είναι δεν έχουν μακροημέρευση εάν δεν λειτουργούν για όλη την κοινωνία ως κατευθυντήριες γραμμές εκπορευόμενες από ένα συλλογικό σχήμα³ και στηριζόμενες από το Υπουργείο που τις εφαρμόζει. Έτσι θα σχηματιστεί μια «συλλογική αριστοκρατία» με συνείδηση ιστορικής αποστολής˙ ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά όσων θα την αποτελούν, τα επισήμανε αρκετά νωρίς ο Ίων Δραγούμης⁴.
iv) Η Επιτροπή αυτή θα λειτουργεί τόσο «συγκεντρωτικά», όσο και «αποκεντρωτικά». Συγκεντρωτικά ως προς τα κυρίαρχα πρότυπα σε κεντρικό επίπεδο αλλά και αποκεντρωτικά, τόσο ως προς το πως «το πολιτισμικό προϊόν» θα διαχέεται στις περιφέρειες, κι εν συνεχεία, στις κοινότητες, αλλά και ως προς το πως οι ίδιες οι Περιφέρειες θα προτείνουν και θα ζητούν στήριξη για την υλοποίηση των δικών τους δημιουργικών πρωτοβουλιών. Ο πολιτισμός πρέπει να γίνει στοιχείο καθημερινότητας για τον Έλληνα πολίτη. Η ελληνική όπερα, για παράδειγμα, να γίνει προσιτή (όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στην Ουγγαρία που είναι «λαϊκό θέαμα»). Η «θεατρική βραδιά» επιλογή εξόδου, αλλά και στο καθημερινό πρόγραμμα της τηλεόρασης, η «είσοδος» σε μία έκθεση ζωγραφικής ή συναυλίας ως κάτι αυτονόητο. Η Επιτροπή με πρωτοβουλίες και ενέργειές της θα «ασκεί» καθημερινά τον Έλληνα πολίτη στην πολιτιστική δραστηριότητα όχι μόνο ως θεατή, αλλά και ως δυνάμει δημιουργό.
β) ΚΥΡΙΑΡΧΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ
Το Οργανικό Κράτος, και σε θέματα Πολιτισμού, διαφοροποιείται βασικά τόσο απέναντι στο αστικό κράτος (φιλελευθεροσυντηρητικό, σοσιαλδημοκρατικό, σοσιαλφιλελεύθερο), όσο και απέναντι στο ολοκληρωτικό κράτος ξένου τύπου (εθνικοσοσιαλιστικό, κομμουνιστικό).
Στην πρώτη περίπτωση στο αστικό κράτος, επικρατεί ένας απόλυτος «πολιτιστικός σχετικισμός», δηλαδή ο απόλυτος υποκειμενισμός τόσο ως προς την έννοια «του δημιουργού», όσο και ως προς αυτήν του «πολιτιστικού προϊόντος». Τα πάντα είναι σχετικά, κανένα πρότυπο δεν νοηματοδοτεί μια αποστολή ιστορικότητας και δημιουργίας, μια συνολική πρόταση ζωής, ως «νόημα ύπαρξης».
Αποτέλεσμα: Κυριαρχούν είτε οι ψευδοελίτ του πολιτισμού, «οι λίγοι και εκλεκτοί», τα «σαλόνια της πολιτιστικής μπουρζουαζίας» είτε η «παρακμή» ως αντίδραση, «η κουλτούρα της αποδόμησης» που σήμερα είναι και η κυρίαρχη κουλτούρα. Υπάρχουν, βεβαίως, όχι σπάνιες περιπτώσεις που «η μπουρζουαζία της διανίοσης» ανοίγει τα σαλόνια της στους εκπροσώπους «της κουλτούρας της αποδόμησης» γιατί της λείπουν το… προοδευτικό πρόσημα και η διανοητική ελευθεριότητα. Ο μέγας Ντοστογιέφσκι στους «Δαιμονισμένους» του περιέγραφε αριστοτεχνικά πως η δυτικίζουσα διανοητική ψευδοελίτ της εποχής γοητεύονταν όταν «οι μηδενιστές», (ιδεολογικοί πρόγονοι των σημερινών αναρχομηδενιστών), παρίσταντο στις φιλολογικές και κοσμικές εκδηλώσεις της.
Στο ολοκληρωτικό κράτος, από την άλλη, υφίσταται μια αντίφαση: από τη μία επιδιώκεται η ενεργοποίηση του λαού και στον πολιτισμό, το ολοκληρωτικό κράτος επιδιώκει την επί 24ώρου βάσεως κινητοποίηση του λαού σε όλους τους τομείς της δημόσιας σφαίρας- υπό τις δικές του βεβαίως, κατευθύνσεις και προστάγματα- σε αντίθεση με την αστική-συντηρητική δικτατορία (τύπου Πινοσέτ) που επιθυμεί την παθητικότητα και αδράνεια), από την άλλη αυτή η ενεργοποίηση εξαντλείται σ’ ένα όχι απλώς κυρίαρχο αλλά αποκλειστικό πολιτιστικό πρότυπο, περιορισμένης θεματολογίας⁵ και όλα τα υπόλοιπα καλλιτεχνικά ρεύματα, τάσεις, προσωπικές ανησυχίες δημιουργών δαιμονοποιούνται είτε ως «αντιεπαναστατικά» είτε ως «παρακμιακά» (π.χ. «παράνομη λογοτεχνία»).
Αποτέλεσμα αυτό του «κλειστού συστήματος σκέψης», φοβικού και γι’ αυτό επιθετικού, είναι τα όντως «παρακμιακά πρότυπα και ρεύματα τέχνης» να ηρωοποιούνται ως διωκόμενα και ως «εναλλακτικά» (εδώ χωρούν πολλά εισαγωγικά) να προκαλούν ένα ευρύτερο ενδιαφέρον ως αντίπαλο δέος σ’ ένα πρότυπο που μπορεί, το επαναλαμβάνουμε, στη σύλληψη του να είναι υγιές και δυναμικό, όμως καταντά στερεοτυπικό, αφυδατωμένο από τους χυμούς της ζωής και γι’ αυτό αυτοαναιρείται.
Στο Οργανικό Κράτος δεν υπάρχουν τέτοιες αγκυλώσεις, γιατί δεν είναι φοβικό και γιατί το ενδιαφέρει «η πολύμορφη, η πλούσια ζωή»⁶, όχι η μουμιοποιημένη ακινησία.
Στο Οργανικό Κράτος υπάρχουν κυρίαρχα μεν, όχι αποκλειστικά δε, πολιτιστικά πρότυπα.
Συγκεκριμένα:
α) Υπάρχουν περισσότερα του ενός ΚΥΡΙΑΡΧΑ πολιτιστικά πρότυπα με διαφορετική μεταξύ τους φιλοσοφία και τεχνοτροπία, που όμως προβάλλουν ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ πολιτισμικές προτάσεις: Ηρωϊκός ρεαλισμός (με πολύ πιο στέρεο νοηματικό υπόβαθρο και πλουσιότερη θεματολογία από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, για παράδειγμα), «μαγικός ρεαλισμός», ελληνικός υπερρεαλισμός κ.ά.
Η ελληνική πρόταση δεν εξαντλείται σε μια μόνο «σχολή». Στη μουσική, για παράδειγμα, η ελληνική όπερα (Καλομοίρης, Σκαλκώτας) περιλαμβάνεται στα «κυρίαρχα πρότυπα».
β) Άλλα κυρίαρχα, άλλο αποκλειστικά. Στο δημόσιο χώρο επικρατούν τα κυρίαρχα πρότυπα, στηρίζονται από το Κράτος, δίνουν κατευθύνσεις, παράγουν νοήματα. Στον ιδιωτικό όμως χώρο θα κινούνται διάφορα ρεύματα και επιλογές, χωρίς λογοκρισία, χωρίς απαγόρευση. Κάποια από τα ρεύματα αυτά θα έχουν κάτι ενδιαφέρον να μας πουν, κάποια θα είναι απλώς παρακμιακά. Δεν έχει σημασία ως προς το δεύτερο. Σημασία έχει μια ολοκληρωμένη πρόταση ζωής που θα επικρατεί στο δημόσιο χώρο και θα στηρίζεται – από εκεί και πέρα κανείς δημιουργός δεν θα «πνίγεται» (όπως γίνεται στον μονολιθικό ολοκληρωτισμό), αλλά και κανείς παρακμιακός δεν θα έχει τη δυνατότητα, χάρη στις «χορηγίες» «φιλότεχνων», να επικρατήσει στο δημόσιο χώρο λόγω πολιτιστικού σχετικισμού (αστισμός).
Αυτή είναι η ουσιώδης διαφορά τόσο ως προς την αστική αδιαφορία, όσο και προς την ολοκληρωτική καταπίεση.
- Ας φανταστούμε μια Επιτροπή στην οποία θα συμμετείχαν ο Σικελιανός, ο Πικιώνης, ο Τσαρούχης…
- «Από τις δεντροσειρές δε θα λείπουνε τα δέντρα, μα ούτε και θα ξεριζώνονται δέντρα πανάρχαια για να φυτευθούν με το σωρό οι φοινικιές. Δόξα να’ χη ο Πανάγαθος, φυτρώνουν στα ελληνικά χώματα λογιών λογιών φυτά και δέντρα, που ισκιώνουν καλύτερα από τις χουρμαδιές τον άνθρωπο. Όποιος δήμαρχος δεν τα ξέρει ας σκαρφαλώση στα βουνά να τα μάθη, και όποιος τα περιφρονεί, ας γίνη από δήμαρχος κλητήρας. Μια πικροδάφνη, μια μυρτιά, ένας δρυς, μια αριά ή ένα πεύκο σου υποβάλλει περισσότερον ελληνισμό απ’ όλες τις δογματικές διδασκαλίες μαζεμένες…»
Ίων Δραγούμης: «Ελληνικός Πολιτισμός», ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ, ΑΘΗΝΑ 1991
- «Πολλοί νομίζουν πως με το να απευθύνωνται στο λαό μπορούν να φέρουν τη νεοελληνική άνθιση. Ο λαός όμως δε φωτίζεται με μοναχικές ενέργειες μερικών ατόμων, όσο φωτεινά και αν είναι, χρειάζεται μια αριστοκρατία ολόκληρη για να επηρεαστή ο λαός. Όχι από τα κάτω, παρά από τα πάνω θ’ αρχίσει ο ξαναγεννημός. Ας φωτιστούν οι μορφωμένοι, ας λουστούν στα φέγγερα και διάφανα νερά της λαϊκής ψυχής, ας συνταραχτούν και ας θελήσουν κάτι και ο λαός θα τους ακολουθήση έπειτα»
Ίων Δραγούμης: «Ελληνικός Πολιτισμός», κεφάλαιο «Αριστοκρατία»
Δική μου σημείωση:
Υπήρξαν «ατομικοί δημιουργοί» Σκαλκώτας, Καλομοίρης, αλλά ελληνική όπερα όχι. Υπήρξε ο μεγάλος Τσαρούχης, του οποίου η ζωγραφική, αποτελεί ψηφίδα στο μωσαϊκό του νεοελληνικού Πολιτισμού, αλλά ολοκληρωμένη σχολή ελληνικής ζωγραφικής δεν υπήρξε. Ακόμα και η «Γενιά του ‘30» που λειτουργούσε ως «γενιά» χάθηκε. Γιατί; Γιατί «χρειάζεται μια αριστοκρατία ολόκληρη για να επηρεαστή ο λαός», ένα συλλογικό σώμα που θα δίνει μόνιμα στην κοινωνία κατευθυντήριες γραμμές. Τότε μόνο θα υπάρξει ελληνική όπερα, ελληνική ζωγραφική, εθνική λογοτεχνία…
- «Δεν ενδιαφέρει αν θα είναι στολισμένοι με τίτλους, με γαλόνια ή με γνωστά ονόματα, δεν ενδιαφέρει αν θα είναι πλούσιοι ή φτωχοί, ούτε αν θα ξέρουν πολλά ή λίγα γράμματα, μα πρέπει δίχως άλλο να είναι ευγενικοί στη σκέψη και στην πράξη…εκείνο όμως που θα γνωρίζουν τέλεια θα είναι οι συνήθειες του τόπου τους, η φιλολογία και ο πολιτισμός, που μεταμόρφωσε τους ανθρώπους της πατρίδας τους, και του έπλασε τέτοιους, που σήμερα είναι… Θα προσπαθούν να γίνωνται καλλίτεροι από τον εαυτό τους, όχι από αγάπη προς το εγώ τους, παρά από επιθυμία να κάμουν το όργανο της μάθησης και της πράξης πιο τέλειο. Όχι εγωλατρεία, μα καλλιέργεια του εαυτού τους επιμονή…» Και κάτι, επίσης, πολύ σημαντικό που ο Δραγούμης αναφέρει: «Και δεν θα φοβούνται τίποτα, ούτε την κοινή γνώμη, που είναι ο τρομερότερος δράκος».
- Χαρακτηριστικό παράδειγμα «ο Σοσιαλιστικός ρεαλισμός» στην Πρώην Σοβιετική Ένωση.
- Μια ωραία απάντηση του Δραγούμη σε έναν «Επιστημονιστή» της εποχής του: «Έχουμε ο καθένας μας διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες, ψυχολογικά φαινόμενα, φιλοσοφικά συστήματα. Τον Κ. Σκληρό, ας πούμε, τον έχει ρουφήξει η ψιλόλογη επιστήμη, εμένα η πολύμορφη, η πλούσια ζωή». Τόσο η αστική πολυδιάσπαση, όσο και η ολοκληρωτική μονολιθικότητα είναι για μας το ίδιο απορριπτέες.
Σημείωση "φ": Υπεύθυνος για το άρθρο είναι αποκλειστικά ο αρθρογράφος. Οι θέσεις του είναι προσωπικές και τίθενται σε δημόσιο διάλογο σε πνεύμα ελευθερίας.
