Το Κέντρο Μελετών & Προώθησης Εθνικών Ιδεών Φ (Κέντρο Φ), θέλοντας να τιμήσει τα 80 Χρόνια από την εποποιΐα του 1940 (και σε συνέχεια της δράσης τιμής που οργάνωσε για τα 2.500 Χρόνια από τη Μάχη των Θερμοπυλών και τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας), συγκέντρωσε κείμενα τα οποία γράφτηκαν για αυτό τον σκοπό κατόπιν σχετικού καλέσματος τού Κέντρου Φ.
Σε πνεύμα επιστημονικής ελευθερίας, δίνονται στη δημοσιότητα για το ευρύ κοινό.
Η ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ 1940-1944.
(υπό Γεωργίου Σαγιά)
Εισαγωγή.
Ο ελληνικός εθνικός αγώνας το 1940-1944 εναντίον των δυνάμεων του λεγομένου άξονα, είναι μία χρυσή σελίδα στο βιβλίο της ελληνικής αλλά και της παγκοσμίου ιστορίας. Οι Έλληνες, υπό την πανάξια ηγεσία του πρωθυπουργού Ιωάννου Μεταξά, απέδειξαν για άλλη μία φορά το εύψυχον και αδούλωτον της φυλής μας. Όπως και κατά το παρελθόν, έτσι και τότε, στάθηκαν αγέρωχα και άφοβα ενώπιον υπερτέρων εχθρών και εν όπλοις αγωνίσθηκαν για το μέγιστο αγαθό τής ελευθερίας. Την ίδια στιγμή που άλλοι λαοί παραδίνονταν σε αντίπαλες δυνάμεις -τινές εξ αυτών μάλιστα ευκόλως και αμαχητί-, οι Έλληνες τολμούσαν να υψώσουν το ανάστημά τους -όπως άλλωστε έκαναν πάντα- υπέρ πατρίδος, βωμών και εστιών. Η αδιάσπαστη εθνική συνέχεια τού ελληνισμού, αποδείχθηκε για άλλη μία φορά από την παλλαϊκή συμμετοχή στον εθνικό αγώνα σε όλη την επικράτεια.
Με πολύ σημαντικούς σταθμούς το 'Μολών Λαβέ' τού Βασιλέως Λεωνίδου το 480 π. Χ., το 'Το δε την Πόλιν σοι δούναι ουκ εμόν εστίν' του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου το 1453, το 'Ελευθερία ή Θάνατος" των Αγωνιστών του 1821, το 'ΟΧΙ' ('Alors c' est la guerre') του Ι. Μεταξά το 1940 έγινε άλλος ένας δυνατός κρίκος συνεχείας τού μεγαλείου του ελληνισμού. Με σθένος και αποφασιστικότητα, το έθνος των Ελλήνων ενώθηκε σαν μία γροθιά και τραγουδώντας πορεύτηκε στο μέτωπο του πολέμου, στο μέτωπο της θυσίας, στο μέτωπο της τιμής. Ο Έλληνας έλεγε παντοιοτρόπως 'Στον πόλεμο θα πάω αλλά με χαμόγελο'. Η πολιτική και πολιτειακή ηγεσία ήταν σε επαγρύπνηση αλλά και ετοιμότητα. Είχε δε δοθεί από καιρού βάρος και στην αναπτέρωση τού ηθικού τού λαού. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά, στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων -κι ακόμη παραπάνω- διότι οι ψυχές τους είχαν όμορφα σμιλευτεί υπέρ πατρίδος, θρησκείας και οικογενείας. Οι άνδρες γενναίοι στη μάχη, οι γυναίκες απροσκύνητες αόκνως στην υποστήριξη, τα παιδιά ώριμα -και όταν και όπου χρειάστηκε αγωνιστικά. Στα ανωτέρω, συνετέλεσε και ο πνευματικός κόσμος τής εποχής καθώς και οι άνθρωποι της τέχνης και του πολιτισμού. Με σοβαρότητα, υπευθυνότητα, ταλέντο, φιλοπατρία και εθνική συνείδηση, έπρατταν ευσυνειδήτως το καθήκον τους προς το έθνος, γαλουχώντας έναν ολόκληρο λαό με εθνικά ιδεώδη. Παρόντες σε αυτή την προσπάθεια και οι γελοιογράφοι, με όπλο το χιούμορ και το πενάκι τους.
Η γελοιογραφία στην υπηρεσία του εθνικού αγώνα.
Όλη η ανθρωπότητα έμεινε έκπληκτη από τον τρόπο με τον οποίο υποδέχθηκαν οι Έλληνες κατ' αρχάς την επίθεση των Ιταλών. Με απίστευτο -για τους ξένους λαούς- ηθικό, με εκπληκτική ψυχολογία, με πατριωτικά τραγούδια, εθνικό ενθουσιασμό, με το χαμόγελο στα χείλη αλλά και υποδειγματική τάξη, σύσσωμος ο ελληνικός λαός έδειξε από την πρώτη στιγμή το υψηλότατο εθνικό του φρόνημα. Χαρακτηριστικά μπορεί να αναφερθεί ότι έγινε σημαιοστολισμός πριν καν υπάρξει σχετική αστυνομική διαταγή, ενώ σε λεωφορείο είχε τοποθετηθεί στην πινακίδα δρομολογίου η ένδειξη 'Αθήνα - Ρώμη'. Το χιούμορ κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει!
Η εποποιΐα του 1940, γράφτηκε με αίμα, θυσίες, κακουχίες, πείνα και δυστυχία. Όμως, πρέπει να έχει γίνει πλέον συνείδηση σε όλη την ανθρωπότητα ότι οι Έλληνες δεν ρωτούν 'Πόσοι είναι οι εχθροί;' αλλά ρωτούν 'Πού είναι;' και τους πολεμούν. Στην δίκαιη πολεμική των Ελλήνων, προστέθηκαν στη φαρέτρα τους μορφές τέχνης όπως το τραγούδι, το θέατρο αλλά και το πενάκι των γελοιογράφων. "Μια εποποιΐα που στη συνείδηση και την ιστορία του ελληνικού λαού γράφτηκε και με το μελάνι των γελοιογράφων της εποχής, οι οποίοι με απέριττο ζήλο, ψυχική ανάταση και ευδιαθεσία κατέγραφαν κάθε ημέρα τη νικηφόρο πορεία των ελληνικών στρατευμάτων, γελοιοποιώντας την ιταλική επιβουλή και τον 'αρχιτέκτονα' αυτής Μουσολίνι" (1), γράφει ο Ιωάννης Γιαννάκενας προλογίζοντας το λεύκωμα γελοιογραφιών που εξέδωσε με τίτλο 'Κορόϊδο Μουσολίνι'. Τη δημιουργία και συνεισφορά των γελοιογράφων της εποχής για τον εθνικό αγώνα, συγκέντρωσε ο αείμνηστος πατριώτης λογοτέχνης Δημήτρης Λαζογιώργος - Ελληνικός, ο οποίος στην εισαγωγή τού προαναφερθέντος λευκώματος γράφει και τα εξής: "...κοντά στο θάρρος και τη λεβεντιά του Έλληνα βρίσκεται και το κέφι του. Γι' αυτό και τον ελληνοϊταλικό πόλεμο τον γλέντησε πολύ. Η 'πλάκα που έσπασε' με το ρεζίλεμα των επιδρομέων ήταν μεγάλη. Είχε πάει στα Βορειοηπειρωτικά βουνά για να συναντήσει τον Χάροντα, όμως με το κέφι του, τον οδήγησε στα δικά του 'μαρμαρένια αλώνια' όπου και τον νίκησε" (2).
Η διάθεση του λαού, αποτυπώθηκε από τους γελοιογράφους τού τότε, οι οποίοι κινήθηκαν σε πνεύμα περιπαικτικό και δηκτικό. Ο πατριωτισμός τού λαού ήταν πασιφανής και το ηθικό ακμαιότατο. "Ένας συνδυασμός πατριωτικού οίστρου και ενθουσιασμού από τις πατριωτικές νίκες πλημμύρισε τις σελίδες εφημερίδων, τις ραδιοφωνικές συχνότητες και τις θεατρικές επιθεωρήσεις. Το χιούμορ, ο χλευασμός και η γελοιοποίηση του εχθρού αναδείχτηκαν σε ισχυρότατα όπλα του ψυχολογικού πολέμου, που πάντα διεξάγεται στα μετόπισθεν κάθε πολεμικής αναμέτρησης" (3), αναφέρεται στην -ανυπόγραφη- εισαγωγή τού λευκώματος των Ε Ιστορικών τής εφημερίδος 'Ελευθεροτυπία'. Εύγλωττη είναι και η επικεφαλίδα τού προλογικού σημειώματος του Αρτέμη Ψαρομηλίγκου στο ίδιο λεύκωμα: "Σκοτώνοντας τον εχθρό με το γέλιο - Η σημασία της γελοιογραφίας στον πόλεμο της προπαγάνδας" (4).
Γελοιογραφία και προπαγάνδα.
Ο εξευτελισμός και η διακωμώδηση του αντιπάλου, ενισχύουν το ηθικό των δυνάμεων οι οποίες ταυτίζονται με τον γελοιογράφο-δημιουργό και συγχρόνως δύνανται να αποκαρδιώσουν τον αποδέκτη (στο βαθμό βέβαια που μπορεί να φτάσει το μήνυμα στον αποδέκτη). Η γελοιοποίηση, είναι ψηφίδα τού ψυχολογικού πολέμου. Όμως, χρειάζεται λελογισμένη χρήση για να μην υπάρξει υπερεκτίμηση δυνατοτήτων, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε ήσσονα προσπάθεια. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γεώργιος Γεωργαλάς στο βιβλίο του 'Η Προπαγάνδα' "Καλό είναι κατά τη διάρκεια της επιθετικής προπαγανδιστικής ενέργειας να γελοιοποιούνται τόσο ο ίδιος ο αντίπαλος όσο και οι ενέργειές του και τα επιχειρήματά του και τα επιχειρήματα της Προπαγάνδας του. Η γελοιοποίησις όμως πρέπει να εφαρμόζεται με μέτρο γιατί διαφορετικά οδηγεί στην πλήρη υποτίμησι της απειλής που αντιπροσωπεύει ο εχθρός, καθησυχάζει τους οπαδούς και χαλαρώνει την προσπάθεια του επιτιθέμενου" (5). Προσοχή εφιστά και ο Κωνσταντίνος Πλεύρης στο βιβλίο του 'Η πολιτική προπαγάνδα' σε όσους επιχειρούν να γελοιοποιήσουν κάποιον/κάποιους ή κάτι: "Όταν απασχολούμεθα με την γελοιοποίησιν πρέπει να προσέχωμεν τα εξής: α)Να μη μειώσωμεν τον κίνδυνον που αντιπροσωπεύει ο γελοιοποιούμενος εχθρός. Επειδή συμβαίνει ενίοτε γελοιοποιούντες έναν αντίπαλον να υποτιμούν οι οπαδοί μας τον κίνδυνον τον οποίον διατρέχουν εξ αυτού, με συνέπειαν να επαναπαυθούν και να ευρεθώμεν κάποτε όλοι προ δυσαρέστων εκπλήξεων" (6).
Η λέξη Γελοιογραφία, συντίθεται από τις λέξεις γελοίος και γραφή. Γελοιογραφία λοιπόν είναι η καταγραφή τού γελοίου, οδηγεί σε κωμικές καταστάσεις (ερήμην και του υπό τού γελοιογράφου στοχευμένου) και προκαλεί συχνά ευθυμία και απόλαυση στους τρίτους. "Αυτό επιτυγχάνεται με στόχευση σε ιδιαίτερες προδιαθέσεις ή χαρακτηριστικά ή ενέργειες ή επιλογές προσώπων ή ομάδων και υποβιβασμό ή μεγαλοποίηση ή παραλλαγή κάποιου στοιχείου που τα χαρακτηρίζει (...) (7)". Είναι εξίσου ικανή να προκαλέσει γέλιο αλλά και σαρκασμό, συγκίνηση και προβληματισμό. "α)Εκμηδενίζει την ηγετικήν προσωπικότητα (....) β)Αχρηστεύει τας ιδέας (....) γ)Εμποδίζει την ηρωοποίησιν (8)" υποστηρίζει ο Κ. Πλεύρης για την γελοιοποίηση, κάτι που βεβαίως μπορεί να επιτευχθεί και μέσω τής γελοιογραφίας. Σύμφωνα με τον Αρτ. Ψαρομηλίγκο "Από όλα τα είδη της προπαγάνδας που επιστρατεύθηκαν, εξαιρετικά αποτελεσματική αποδείχθηκε η γελοιογραφία. Και αυτό λόγω της λαϊκότητάς της. Μάλιστα, το σκίτσο δεν απαιτεί καν δυνατότητα ανάγνωσης και μπορεί να απευθύνεται σε αναλφαβήτους. Επίσης, συχνότερα στοχεύει στο θυμικό και σπανιότερα στη λογική, σε σχέση με άλλα δημοσιογραφικά είδη (9)".
Δεν πρέπει δε να υποτιμηθεί η δύναμη της εικόνας που προβάλλει το σκίτσο. Η ποικιλία και η χαρακτηριστικότητα των μορφών, των σχημάτων, ενίοτε των γραμμάτων και των χρωμάτων, οδηγούν σε ένταση και σε ευκολότερη διάχυση του μηνύματος και βοηθούν σημαντικά στο να επικοινωνηθεί η ιδέα. Και αν στη γελοιογραφία η εστίαση γίνεται κυρίως στη γελοιοποίηση του εχθρού, δεν λείπει η επιθετική οπτική και η προσπάθεια καταπτοήσεως του στοχευομένου. Το πλήθος των αστεϊσμών συνδυασμένο με χλευαστικά στοιχεία διακωμωδεί, σκώπτει με επάρκεια και σατιρίζει αστείρευτα και με αφθονία πρόσωπα και καταστάσεις. "Θα μπορούσαμε να πούμε -κατ' επέκταση- πως το γέλιο και το γελοίο δεν είναι τόσο αθώα όσο φαίνονται αλλά λειτουργούν κριτικά και επικριτικά, ενέχουν έλεγχο (έως και 'απειλή' λόγω του υπαινικτικού ή άμεσα εκφοβιστικού -κάποιες φορές- χαρακτήρα τους), ενδέχεται να υπερβαίνουν το ιλαρό και να ταπεινώνουν ή/και προσβάλλουν, μπορούν να προκαλούν, να επιπλήττουν, να μάχονται και να αντιμάχονται (10)" (Γ. Σαγιάς, ό.α.).
Γελοιογραφία και Πολιτική.
Εγείρονται θέματα για την σχέση γελοιογραφίας και πολιτικής. Στο προλογικό σημείωμα του βιβλίου 'Ελληνική Πολιτική Γελοιογραφία - Η Σοβαρή Πλευρά μιας Αστείας Τέχνης', ο Αρίσταρχος Παπαδανιήλ θέτει σχετικό με τον ανωτέρω προβληματισμό ερώτημα και δίδει απάντηση: "Μπορεί αλήθεια, να πάρει κανείς στα σοβαρά μια καλλιτεχνική έκφραση που στόχο της έχει την καταγραφή του γελοίου και που διαρκώς αναζητεί και κωδικοποιεί το κωμικό που εμπεριέχεται τόσο στα πρόσωπα, όσο και στα πράγματα της πολιτικής επικαιρότητας και όχι μόνο; (....) Επιπλέον, γνωρίζοντας τα Πενάκια που χάραξαν ιστορία, διαπιστώνουμε ότι κάνουμε λόγο για άτομα πολυτάλαντα και προσωπικότητες πολυσχιδείς, που επηρέασαν τα πολιτικά και καλλιτεχνικά πράγματα της Ελλάδας κατά τρόπο ουσιαστικό. Η αναμφισβήτητη αξία αυτών των ανθρώπων αποτελεί αδιάσειστο επιχείρημα ότι η πολιτική γελοιογραφία, που εισχώρησε τόσο δυναμικά στη ζωή των Ελλήνων, είναι ένα είδος που χρήζει -αν μη τι άλλο- ιδιαίτερης προσοχής, όσον αφορά την καλλιτεχνική του αξία και την κοινωνικοπολιτική του διάσταση (11)". Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής ότι η γελοιογραφία απηχεί κατά το μάλλον ή ήττον το αίσθημα του κοινού, του πολίτη (όχι απαραιτήτως του κάθε πολίτη αλλά του λεγομένου δημοσίου αισθήματος, ασχέτως πώς αυτό έχει διαμορφωθεί). Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι οι γελοιογράφοι καταγράφουν τα τεκταινόμενα κάθε εποχής, πόσο δε μάλλον τα πολιτικά. Επεκτείνοντας την σκέψη μας, αυτή η καταγραφή οδηγεί σε έναν διάλογο μεταξύ παρόντος και παρελθόντος. Ο διάλογος αυτός, συχνά οδηγείται (ή/και καθοδηγείται) από ιστορικούς, αναλόγως του βαθμού επιστημονικότητάς τους, της ελευθερίας της σκέψεώς τους αλλά και της πιθανής στρατεύσεώς τους. Το έργο τους εγκολπώνει ιδιαίτερες πολιτικές λειτουργίες, για τον λόγο αυτό μάλιστα γίνεται αντικείμενο εκμεταλλεύσεως. "Κι όμως, αυτή η εκμετάλλευση, αυτή η ιδιοποίηση του έργου των ιστορικών και η αξιοποίησή του ως απόδειξης, θεμελίωσης ή νομιμοποίησης, η μετατροπή του δηλαδή, σε αντικείμενο περισσότερο ή λιγότερο συστηματικής διαχείρισης, παράγει το παρόν και την πραγματικότητα. Η επιλεκτική μνήμη (και η συνακόλουθη -αλλά περισσότερο εκτεταμένη- επιλεκτική λήθη) παράγει -πολύ περισσότερο από το έργο των ιστορικών- την ιστορία και το παρελθόν που ταιριάζει στο παρόν μας, δοσμένα όμως με την αντίστροφη φορά: ως ένα παρόν που προσπαθεί να φανεί αντάξιο της ιστορίας και του παρελθόντος του. Αυτή η διπλή κίνηση, η 'ενεργητική' προσαρμογή του παρελθόντος και η παράλληλη 'παθητική' υποδοχή του από το παρόν, βρίσκεται στον πυρήνα της έννοιας της διαχείρισης της μνήμης (12)". Ερμηνεύοντας τα ανωτέρω, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο ιστορικός (με τις όποιες συμβάσεις του) θα πρέπει να συνεκτιμήσει ότι οι γελοιογραφίες δεν δημιουργούνται από ιδιοτροπίες των γελοιογράφων για εμπαιγμό και σάτιρα -χωρίς όμως αυτό να απορρίπτεται εντελώς- όσο από την διαρκή προσπάθειά τους να ανταποκριθούν προς το κοινωνικό σύνολο, να αφουγκρασθούν και να προβάλλουν τον παλμό των γεγονότων και το κοινό αίσθημα. Δηλαδή, η γελοιογραφία έχει άμεση σχέση (και) με την πολιτική και πρέπει να εκτιμάται και να αντιμετωπίζεται με την δέουσα σοβαρότητα.
Μέσα από τη σάτιρα και την αλληγορία, μπορεί να προκύψουν ακόμη και δραματικά αποτελέσματα για όσους υπόκεινται στη γελοιογραφική στόχευση. Παρ' όλ' αυτά, μελετώντας ικανό αριθμό γελοιογραφιών της εποχής 1940-1944 δημιουργημένες από Έλληνες γελοιογράφους, στο έργο τους δεσπόζουν ο ενθουσιασμός για τα πρώτα στρατιωτικά αποτελέσματα των Ελλήνων, ο θαυμασμός για τον ηρωισμό, τη γενναιότητα και την αυταπάρνηση του λαού αλλά και ο συναισθηματισμός, η πίκρα και η στενοχώρια για τα δεινά τής τριπλής κατοχής (Ιταλικής, Γερμανικής, Βουλγαρικής), καθώς επίσης και η προσμονή τής ελευθερίας. Σε κάθε περίπτωση, είτε αμέσως είτε εμμέσως, η στόχευση είναι πολιτική, τόσο για το εντός όσο και για το εκτός Ελλάδος κοινό. "Αντικειμενικά, η προσφορά του λαού τα τέσσερα ηρωικά χρόνια 1940-1944 και από σκοπιά υψηλής ποιοτικής στάθμης συνεπειών για τους κατακτητές και ήθους του κάθε αγωνιστή/(στριας) μόνο με δύο προηγούμενους σταθμούς της ελληνικής ιστορίας συγκρίνεται: Με τη γενιά των Μαραθωνομάχων και τη γενιά του 1821 (13)", γράφει ο Βασίλης Μαθιόπουλος. Και αυτό, οι γελοιογράφοι το πέτυχαν.
Γελοιογραφία και στρατευμένη τέχνη.
Για να επιτευχθεί όμως η ελληνική εποποιΐα τού 1940 την οποία τόσο εύστοχα και γλαφυρά παρουσίασαν οι γελοιογράφοι, είχε υπάρξει προετοιμασία. Υπήρχαν "...η πολιτειακή και πολιτική ηγεσία που καιροφυλακτούσαν. Οι κρατικοί μηχανισμοί που ήταν καλά προετοιμασμένοι. Ο Τύπος που ανταποκρινόταν στον προορισμό του και έπραττε ευσυνείδητα το πατριωτικό του καθήκον. Ο πνευματικός κόσμος είχε πιάσει το δικό του μετερίζι. Ο Άγγελος Σικελιανός έκανε λόγο για τον 'υπέρτατο ηθικό ιστορικό ρυθμό'. Από κοινού, σιωπηρά αλλά με υπευθυνότητα, φρόντιζαν να σμιλεύουν την ψυχή ενός ολόκληρου λαού. Υπ' αυτές τις συνθήκες, ο Ιωάννης Μεταξάς εξαπέλυσε τον πατριωτικό πόλεμο, όπως επιτυχώς έγραψε ο Σπ. Ασδραχάς (14)", γράφει ο Ελευθέριος Σκιαδάς στο περιοδικό ΕΣΤΙΑζω της εφημερίδος ΕΣΤΙΑ. Ορθώς σημειώνεται ότι ο τότε Τύπος ανταποκρίθηκε στον προορισμό του με ευσυνειδησία και πατριωτικό καθήκον. Διότι δεν λείπουν αυτοί που κατακρίνουν το καθεστώς Ι. Μεταξά για άσκηση λογοκρισίας, όπως δεν λείπουν και αυτοί που υπαινίσσονται 'στρατευμένη τέχνη' για τους μεγάλους Έλληνες γελοιογράφους δημιουργούς. Άνθρωποι που υστερούν σε εθνική συνείδηση και υπολείπονται εθνικών ιδεωδών, είναι κατανοητό να δυσκολεύονται να κατανοήσουν επαρκώς και να ερμηνεύσουν ορθώς την συνειδητή εθελουσία στράτευση σε εθνικά ιδανικά και πατριωτικές ιδέες. Ο δημιουργός γελοιογραφιών, καλλιτεχνεί βάσει των υπαρχόντων κανόνων δημιουργίας αλλά μπορεί και να τους αγνοήσει, να τους ξεπεράσει, να τους υπερβεί, ακόμη και να δημιουργήσει δικούς του. Όμως σαφώς καθορίζεται από τις εμπειρίες, τα βιώματα, τις γνώσεις και τις αναζητήσεις του, οι οποίες συνθέτουν ένα ιδεολογικοπολιτικό, φιλοσοφικό, κάποιες φορές και θρησκευτικό πλαίσιο, το οποίο τον επηρεάζει και από το οποίο δεν μπορεί να αποστασιοποιηθεί εντελώς. Τα ανωτέρω, ανά εποχή, χώρα, ιστορική περίοδο, έρχονται σε συμφωνία ή συγκρούονται με τα υπό της επίσημης πολιτείας ισχύοντα. Δεν έχει υποπέσει στην αντίληψη τού γράφοντος κριτική για ύπαρξη λογοκρισίας συγκεκριμένα στους γελοιογράφους της εξεταζομένης εποχής. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν λειτουργούσε υπηρεσία λογοκρισίας αλλά μάλλον ότι δεν χρειάστηκε προς αυτή την κατεύθυνση. Το ερώτημα στην υπό εξέταση περίπτωση αποδυναμώνεται διότι ο καλλιτέχνης δημιουργός, σε πνεύμα ελευθερίας, επιλέγει αυτοβούλως την οδό της ελεύθερης στρατεύσεως στον εθνικό αγώνα.
Ακόμη και μετά το τελευταίο ιστορικό μήνυμα προς τον ελληνικό λαό στις 27 Απριλίου 1941, το οποίο μεταδιδόταν την ώρα που οι στρατιές τού Αδόλφου Χίτλερ έμπαιναν στην Αθήνα, οι Έλληνες γελοιογράφοι δεν υπέστειλαν το πενάκι τους, παρά την εκ των πραγμάτων αλλαγή τής συναισθηματικής καταστάσεως λόγω των ιδιαιτέρως αρνητικών εξελίξεων εξ αιτίας της Κατοχής. Το μήνυμα έλεγε: "Έλληνες, θάρρος! Δεν νικηθήκαμε! Η ελευθερία γρήγορα και πάλι θα έρθει. Ψηλά τα κεφάλια. Έλληνες, περιφρονήστε τους κατακτητές. Όχι δάκρυα και λυγμούς. Σταθείτε περήφανα. Κλειστείτε όλοι στα σπίτια σας. Όταν θα μπαίνουν οι βάρβαροι, ούτε ένας δεν πρέπει να βρεθεί στους δρόμους. Σφίξτε τις καρδιές σας. Η Ελλάδα δεν πεθαίνει! (15)". Ακριβώς αυτό το ανυπότακτο και λεβέντικο πνεύμα υπηρέτησαν και οι γελοιογράφοι. Αν κάποιοι υποστηρίζουν ότι μέχρι τότε υπήρχαν 'εντολές τού Μεταξά' και 'Μεταξική λογοκρισία', τότε πώς εξηγούν το ίδιο σθένος και πάθος των δημιουργών τη στιγμή που οι Γερμανοί νικούσαν τους Έλληνες και έπαυε η εξουσία τού Μεταξά; Αλλά και την ίδια αταλάντευτη εθνική έξαρση και αγωνιστικότητα λίγο αργότερα που -δυστυχώς για την Ελλάδα- ο Μεταξάς βρέθηκε νεκρός; Έτι περαιτέρω: Εάν έως την εχθρική εισβολή υπήρχε ποδηγέτηση των δημιουργών και στρατευμένη υπό τού καθεστώτος τέχνη, τότε γιατί οι δημιουργοί συνέχισαν -και εύγε τους- στην ίδια κατεύθυνση και κατά την μετά Μεταξά περίοδο;
Για τους πλέον δύσπιστους, προς επίρρωσιν των ανωτέρω, τίθεται και ένα ερώτημα: Είναι γεγονός ή όχι ότι εν μέσω κομμουνιστικού καθεστώτος στην (παλαιά) Σοβιετική Ένωση, υπήρξαν εξάρσεις πατριωτισμού -έως εθνικισμού- στα έργα των εκεί δημιουργών; Σαφώς ναι! Τα τεκμήρια είναι συντριπτικά υπέρ αυτής της απόψεως.
Άλλο ένα αξιοπρόσεκτο σημείο είναι και το εξής: Υπάρχουν αρκετά έργα κάποιων εκ των τότε σοβιετικών καλλιτεχνικών γελοιογράφων, τα οποία αναφέρουν εμφατικώς την συμβολή των 'Δυτικών καπιταλιστών' συμμάχων των σοβιετικών στον κοινό τους (από ένα χρονικό σημείο και μετά) αντιφασιστικό και αγώνα. Εκ των ανωτέρω μπορεί να εξαχθεί ως συμπέρασμα ότι ο πατριωτισμός -έως και εθνικισμός- στις γελοιογραφίες της εποχής -και όχι μόνο στην Ελλάδα- φαίνεται πως είναι πηγαίος και οδηγεί τους γελοιογράφους καλλιτέχνες δημιουργούς σε κρουνηδόν έμπνευση. Με κίνδυνο να αδικήσουμε πολλούς γελοιογράφους τής εποχής (κάτι που σαφώς δεν είναι στην πρόθεση του γράφοντος), αναφέρουμε τα ονόματα κάποιων Ελλήνων ενώ σε επόμενο κεφάλαιο αναφέρονται και αρκετοί ακόμη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η αναφορά είναι πλήρης ή έχει αξιολογική χροιά. Μεγάλες μορφές -μεταξύ και άλλων άξιων- τού είδους ήταν οι Φωκίων Δημητριάδης (Φώκος), Κοσμάς Θεοδωρίδης, Δ. Μπέζος, Σταμάτης Πολενάκης, Νίκος Καστανάκης και άλλοι. Με την ελληνική εποποιΐα όμως καταπιάστηκαν και πολλοί δημιουργοί στο εξωτερικό (Άγγλοι, Ρώσοι, Αμερικανοί κ.ά).
Το πολιτικό πλαίσιο της εποχής και η Γελοιογραφία.
Καθοριστικό ρόλο για όλα τα θέματα της πολιτικής εκείνης της περιόδου διεδραμάτισε η προσωπικότητα του Κυβερνήτη Ιωάννου Μεταξά και το καθεστώς τής 4ης Αυγούστου που αυτός εγκαθίδρυσε. Πριν αναλάβει τα ηνία τής κυβερνήσεως ο Ι. Μεταξάς, το ελληνικό κοινοβουλευτικό σύστημα ταλανιζόταν από έλλειψη πολιτικής σταθερότητος. Τα κόμματα ήταν ιδιαιτέρως ανταγωνιστικά μεταξύ τους, σε βαθμό που να προκαλούν ισχυρό διχασμό στο λαό. Οι ψηφοφόροι, απεμπολούσαν δικαιώματά τους, παραχωρώντας μέρος τής εξουσίας τους σε πολιτικούς διαμεσολαβητές για να προωθήσουν αιτήματά τους. Αυτή η πρακτική, εξυπηρετούσε τους πολιτικούς και τους κομματάρχες για τον περαιτέρω έλεγχο και την ποδηγέτηση του λαού. Οι εφημερίδες της εποχής, ήταν βασικότατο όχημα εξάπλωσης της επιρροής τους.
Ο Τύπος ήταν το πλέον σημαντικό μέσο που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πολιτικοί για να προωθήσουν τα συμφέροντα του κόμματός τους -μια πρακτική που απαιτούσε στενή επαφή με το εκλογικό σώμα σε σταθερή βάση. Οι εφημερίδες εκείνης της εποχής ήταν ο κατ' εξοχήν δημοφιλής τρόπος για διάδοση πληροφοριών και, λόγω του ότι εξέφραζαν ισχυρές πολιτικές πεποιθήσεις, γοήτευαν τους αναγνώστες και επηρέαζαν τις πολιτικές απόψεις τους/2. Οι εφημερίδες, λοιπόν, είχαν επιβληθεί όχι μόνον ως διασπορείς πολιτικών ιδεολογιών, αξιών και εσφαλμένων αντιλήψεων, αλλά και ως 'διαμορφωτές' της κοινής γνώμης/3. Από την άποψη αυτή, εξασκούσαν τρομακτική επιρροή στην ελληνική πολιτική σκηνή και χρησιμοποιούνταν ευρύτατα για προπαγανδιστικούς σκοπούς (...) 33 εφημερίδες, οι περισσότερες πολιτικοκοινωνικού περιεχομένου, και 4 περιοδικά εκδίδονταν ημερησίως(...) (16)", αναφέρεται στο βιβλίο της Μαρίνας Πετράκη 'Ο Μύθος του Μεταξά'. Εντός ενός τέτοιου πλαισίου, ο Ι. Μεταξάς λειτούργησε καταλυτικά μόλις ανέλαβε τις τύχες της πατρίδος και εξασφάλισε τον έλεγχο του Τύπου. "Η αλήθεια είναι πως ο Μεταξάς δεν δυσκολεύτηκε να ελέγξει τον Τύπο. Οι περισσότεροι από τους ιδιοκτήτες εφημερίδων και οι αρχισυντάκτες (ακόμα κι αυτοί που στο παρελθόν είχαν επικρίνει τον Μεταξά) υπηρέτησαν με μεγάλη ευχαρίστηση και από την πρώτη ημέρα, τα συμφέροντα του καθεστώτος/30. Η μόνη εφημερίδα που η κυκλοφορία της απαγορεύτηκε αμέσως ήταν το κομμουνιστικό φύλλο Ριζοσπάστης...(17)", σημειώνεται στο ανωτέρω βιβλίο με σχετική παραπομπή σε Φύλλο Εφημερίδος Κυβερνήσεως (ΦΕΚ 356, 19 Αυγούστου 1936, σελ. 1821-1823) (18)", σύμφωνα με το οποίο ο Ι. Μεταξάς ρύθμισε θέματα των εφημερίδων, ενώ ίδρυσε ταχύτατα με Αναγκαστικό Νόμο Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού, είχε δε προσωπική επαφή με εκπροσώπους του Τύπου και δήλωνε ο ίδιος και δημοσιογράφος. Είναι σαφές ότι είχε πλήρη επίγνωση του Τύπου, το οποίο θέλησε ευθύς εξ αρχής να θέσει στην υπηρεσία των εθνικών ιδεωδών. Παραλλήλως, προωθήθηκε και η δική του εικόνα: "Μια εικόνα ενός απλού καλοκάγαθου ανθρώπου, ενός 'πατέρα και παππού', του καλόβολου 'Μπαρμπα-Γιάννη', που αγκάλιαζε όλα τα τμήματα της κοινωνίας και, πάνω απ' όλα, ενός ανθρώπου του καθήκοντος με ηθικές αξίες και όχι ενός δημαγωγού εντυπωσιακής εμφάνισης (19)", σημειώνει η Μ. Πετράκη.
Ο υπό τού Ι. Μεταξά επιλεγείς υφυπουργός Τουρισμού και Τύπου Θεολόγος Νικολούδης, ήταν μία εξαιρετική επιλογή του και συνέβαλε σημαντικά στην τόνωση του εθνικού φρονήματος του λαού -και διά του Τύπου-, μέρος τού οποίου ήταν και οι γελοιογραφίες. Όπως αναφέρεται υπό του Ηλία Ι. Ηλιοπούλου στο βιβλίο του 'Ιωάννης Μεταξάς - Ο Εθνικός Κυβερνήτης", "...ο Νικολούδης ανεδείχθη σε πρωτεργάτη του γιγαντιαίου έργου της εθνικής αναγεννήσεως, ιδίως στον πάντοτε χρησιμώτατον τομέα των ιδεών και του πολιτισμού, και συνέβαλε, ως εκ της θέσεώς του, τα μέγιστα στην τόνωσιν του εθνικού φρονήματος και, κατ' ακολουθίαν, στην ψυχικήν και ηθικήν προπαρασκευήν του Λαού για τον επακολουθήσαντα πόλεμον (20)".
Τόνωση του εθνικού φρονήματος και ένωση του διχασμένου λαού καθώς και πολύ μεγάλη αύξηση των εξοπλισμών, υπό την ηγεσία ενός πολύ μεγάλου πολιτικού και στρατιωτικού μυαλού, ήταν βασικότατα συστατικά τής νίκης. Αξιοπρόσεκτο είναι πως οι τότε Αρχηγοί των Επιτελείων σε Υπόμνημά τους προς την πολιτική ηγεσία τόνιζαν: "Η Ελλάς ασφαλώς δεν είναι υπολογίσιμος ούτε από φίλους ούτε από εχθρούς (21)", όμως ο Μεταξάς προέβλεψε τα ερχόμενα και προετοίμασε το έθνος: "Σε αντιδιαστολή προς τα 3.000.000.000 δρχ. που δαπανήθηκαν από το 1923 έως το 1936, η Κυβέρνησις Μεταξά εδαπάνησε εντός της τετραετίας 1936-1940 στο σύνολο 16.000.000.00 δρχ. για εξοπλισμούς (22)", τονίζει ο Μάνος Χατζηδάκης στο βιβλίο του 'Ιωάννης Μεταξάς - Πορεία προς την δόξα • 1936-1941'. Κατόπιν τούτων, ο Ι. Μεταξάς ήταν σε θέση να δηλώνει: 'Εις το θαύμα πιστεύω, εις την νίκην'! Εντός ενός τέτοιου πλαισίου, οι Έλληνες γελοιογράφοι μπορούσαν να δημιουργήσουν με χαρά. Και δημιούργησαν! Υπέρ έθνους και ελευθερίας.
Γελοιογραφία υπέρ εθνικού αγώνος: Πυρ ομαδόν!
Οι Γελοιογράφοι τέθηκαν ελευθέρως και υπερηφάνως στην υπηρεσία τού εθνικού αγώνος. Κρίνεται σκόπιμο υπό του γράφοντος να μην μπουν στην ίδια ζυγαριά με τους στρατιώτες της πρώτης γραμμής πυρός ή με τον Έλληνα αντάρτη που αγωνίστηκε υπέρ τού ελληνικού έθνους, όμως σαφώς και επιτέλεσαν τον ιδιαίτερο και χρήσιμο ρόλο τους με συνέπεια, συνέχεια, ευθυβολία και ταλέντο. Έσπειραν τον ενθουσιασμό για τις μεγάλες νίκες των λίγων εναντίον των πολλών, ενίσχυσαν τον θαυμασμό για τις σημαντικότατες νίκες των αδυνάτων εναντίον των δυνατών, προκάλεσαν τον χλευασμό για την αλαζονία τού εχθρού και εξευτέλισαν στα μάτια τού λαού σημαντικές προσωπικότητες των υπερφίαλων αντιπάλων. Τα ανωτέρω, συνεπικουρούντο και από αναδημοσιεύσεις σκίτσων από συμμαχικές χώρες στον ελληνικό τύπο, τα οποία έδειχναν την γενικότερη αποδοχή του αγώνα των Ελλήνων, ενισχύοντας την βούληση και την αποφασιστικότητά τους. Μετά την ήττα των Ιταλών αλλά και την κατάληψη της Ελλάδος από τους Γερμανούς, ελαχιστότατοι γελοιογράφοι είχαν την τύχη να αξιοποιηθούν δουλειές τους εκτός της χώρας (π.χ. του Φωκίωνος Δημητριάδη). Η θεματολογία μετατοπίζεται σε υπέρ ελευθερίας και αξιοπρεπείας σκίτσα.
Το κείμενο που ακολουθεί, έχει βασιστεί κυρίως σε ανάγνωση, θέαση, επισκόπηση και μελέτη εκατοντάδων γελοιογραφιών τής τότε εποχής (όχι μόνο Ελλήνων γελοιογράφων), οι οποίες έχουν δημοσιευτεί σε λευκώματα, περιοδικά, βιβλία αλλά και εφημερίδες της εποχής. Ενδεικτικώς αναφέρονται τα λευκώματα "Κορόιδο Μουσολίνι - Το Έπος του 1940 μέσα από τις γελοιογραφίες της εποχής (23)" του Δημήτρη Λαζογιώργου - Ελληνικού (στο οποίο γίνεται αναφορά στις αντίστοιχες συλλογές των Στέλιου Χιλιαδάκη και Χρήστου Σολομωνίδη), "Κορόιδο Μουσολίνι - Ανθολόγιο Αντιφασιστικής Γελοιογραφίας (24)" από το Ε ΙΣΤΟΡΙΚΑ της εφημερίδος 'Ελευθεροτυπία', "160 αντιφασιστικές γελοιογραφίες - ΜΟΣΧΑ: 1941-45 (....) Ένα τόσο σπουδαίο για το είδος του δείγμα καλλιτεχνίας λεύκωμα, που απεικονίζει μια τόσο δραματική περίοδο για την ευρωπαϊκή ήπειρο... (25)", "Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ - Το έπος του '40, τεύχη 1,2,3 (26)", "Εφημερίδα ΠΡΩΙΑ (27)", "Εφημερίδα ΕΠΑΡΧΙΑ (28)", καθώς επίσης και από τα βιβλία που αναφέρονται ήδη στην παρούσα Βιβλιογραφία. Σημειώνεται εμφατικώς ότι η ανάγνωση / θέαση των γελοιογραφιών, είναι σαφώς πολύ ανώτερη της περιληπτικής -και εκ των πραγμάτων ελλειματικής- αναφοράς των περιεχομένων αυτών. Αναφέρουμε κάτωθι κάποιες από αυτές:
Τα ιταλικά ανακοινωθέντα τύπου 'Αι επιχειρήσεις παρακωλύονται λόγω της επικρατούσης κακοκαιρίας' ή 'Οι Έλληνες πολεμούν με βάρβαρα και απάνθρωπα μέσα' βάζουν φωτιά στα πενάκια των γελοιογράφων. Χαρακτηριστικό είναι το σκίτσο στο οποίο ο αντίπαλος οχυρώνεται σε άρμα μάχης για να αντιμετωπίσει... ξιφολόγχη! 'Βγάλε τη λόγχη από το όπλο σου κι έλα να μετρηθούμε!', είναι η ατάκα τού Φωκίωνος Δημητριάδη, ενώ σε άλλο παρασταίνει τον Έλληνα σαν πυγμάχο νά έχει ρίξει νοκ άουτ στα σχοινιά του ριγκ τους Ιταλούς στρατηγούς Πράσκα και Μπαντόλιο και να φωνάζει στους έντρομους Ιταλούς που παρακολουθούν: 'Ποιος έχει σειρά τώρα;' Αργότερα, τα έργα του επηρεασμένα από την γερμανική κατοχή και την πείνα, έγιναν πιο πολιτικά και ανέδιδαν πίκρα και στενοχώρια, όπως τα έργα 'Shadow over Athens' με τίτλο 'I am hungry' ('Σκιές πάνω από την Ακρόπολη', 'Πεινάω'), με σχέδιο ταλαίπωρου παιδιού σε έντονο σκούρο φόντο και το έργο που διαδραματίζεται σε αίθουσα πωλήσεων, όπου μέσα σε ένα μόνο καρέ δίδονται πολλαπλά μηνύματα: 'Sorry, General, decorations have no value today' (Συγγνώμη, Στρατηγέ, παράσημα δεν έχουν αξία σήμερα').
Ο δε Ν. Καστανάκης, στα περί βροχής ειπωθέντα προσθέτει... βροχή από τσαρούχια! Σε άλλο σκίτσο, του Κ. Μπέζου, ο Μουσολίνι είναι πεσμένος στη θάλασσα και η Ελλάδα προσωποποιημένη του φωνάζει: 'Καλέ πατώνεις;' Ο Σ. Πολενάκης, σκιτσάρει Ιταλό στα τέσσερα να κρατεί φανό, με τίτλο στο καρέ 'Αναζητήσεις στην Πίνδο', ο οποίος ρωτά παρακείμενο Έλληνα ποιμένα: 'Μήπως είδες πουθενά καμιά μεραρχία;' Ο Γ. Γκέιβελης, προσθέτει κλειδαριά στα χείλη τού Μουσολίνι, ενώ στο ίδιο καρέ ο Μεταξάς του λέγει περιχαρής: 'Και τώρα Μπενίτο... Κλεισούρα!' Ο Ε. Τερζόπουλος, ενεπνεύσθη τον ιταλικό στόλο κρυμμένο και τον Έλληνα σαν Καραγκιόζη να φωνάζει: 'Έξελθε καταραμένε όφι, γιατί αν δεν εξέλθεις εσύ θα σε εξέλθω εγώ!' Ο ζωγράφος Α. Χριστοφής, δημιούργησε γελοιογραφία με τίτλο 'Σερενάτα εις τον ιταλικόν στόλον', σχολιάζοντας ποιητικώς: 'Πού είσαι και δεν φαίνεσαι, πού είσαι και δεν βγαίνεις, μήπως και αποφάσισες καλόγρηα να γένεις;' Ο Κ. Παπαδόπουλος, σε στίχους Γ. Θίσβιου, σε δύο καρέ με 'κοκορόφτερους' που πρώτα προελαύνουν και μετά υποχωρούν τρέχοντας, γράφουν: 'Για να δείξουν πως είνε παλληκάρια τρομερά, πάνω στα πηλίκιά τους βάζουν όλοι τους φτερά... - Όταν όμως αντικρίζουν τα σπαθιά τ' αστραφτερά, τότε βάζουν οι καϋμένοι στα ...ποδάρια τα φτερά!' Ο Π. Παυλίδης, με τίτλο 'Ο ζωτικός χώρος του' και τον Ντούτσε να δεσπόζει στο καρέ, έχει μπροστά του μια τεράστια λεκάνη με μακαρόνια και το σχόλιο είναι: 'Αντί τη λεκάνη της Μεσογείου'. Ο Γ. Λυδάκης τον παρασταίνει ως 'Ο Νέρων του 20ού αιώνος' να καίει εκκλησία και τον Παρθενώνα, ενώ έχει τίτλο 'Ο Ρωμαϊκός Πολιτισμός'. Ο Σπ. Παπασταύρου, με τίτλο 'Στα υψώματα της Πίνδου', έχει δύο Έλληνες, βοσκό και τσολιά, να συζητούν, ενώ γύρω υπάρχουν σκόρπια φτερά και όπλα. Ο πρώτος ρωτά: 'Τι γίνεται, ωρέ, εδώ πέρα; Κοκόρους σφάξανε;' και ο δεύτερος απαντά: 'Όχι, είναι τα φτερά των Κενταύρων!' Ο Γλ. Μαρκόπουλος, τοποθετεί φουστανελοφόρο εντός οχήματος σε σχήμα τσαρουχιού, το οποίο προχωρά σε σύγκρουση με τον Μπενίτο, λέγοντας: 'Βάρδα Μουσολίνι... Πλάκωσε η τσαρουχοκίνητη φάλαγξ'. Σε άλλο σκίτσο του, ο Πολενάκης αναπαριστά την Ιταλία σαν Δαυίδ και την Ελλάδα σαν Γολιάθ, ενώ στο βάθος υπάρχει ήλιος με μορφή προσώπου, στα μάτια υπάρχουν οι αριθμοί 2 και 8 ενώ στο χαμόγελο η λέξη Οκτωβρίου. Σε κάποιο άλλο, ο Έλληνας ναύτης καταβρέχει με μάνικα τον Μουσολίνι, ενώ το σχόλιο γράφει: 'ΤΟ ΒΑΣΙΛΙκό Ναυτικό πνίγει τον Ντούτσε στη Μεσόγειο'.
Ο Ιάσ. Σέρβος, εμπνέεται σκίτσο με τον Μουσολίνι στο κέντρο τού καρέ και εκατέρωθεν τους στρατηγούς Σοντού και Γκρατσιάνι, με τον εξής διάλογο: 'Μ.: Τι φτιάχνετε εσείς αυτού; Γιατί καθυστερείτε;' 'Σ.:Καταρρακτώδης βροχή και δριμύτατον ψύχος εμποδίζουν επιχειρήσεις'. 'Γκ.:Αφόρητος καύσων και έλλειψις ύδατος εμποδίζουν προέλασιν'. 'Μ.:Αμοιβαία μετάθεσις Αρχιστρατήγων'. Ο Σοφ. Αντωνιάδης, με τίτλο 'Εις το Θέατρον...' (Επιχειρήσεων), κάνει λογοπαίγνιο με το έργο 'Τόσκα' και βάζει τσολιά με εφ' όπλου λόγχη να κυνηγά τον Ντούτσε, γράφοντας σχόλιο: 'Απόψε το μέγα ιταλικόν μελόδραμα: ΤΟΣΚΑ-ΣΕ'. Ο Α. Θεοδωρίδης αναπαριστά τον Ιταλό στρατιώτη σαν λαγό που φορά καπέλο με φτερό και ο οποίος καταδιώκεται από τον Έλληνα πολεμιστή, σχολιάζοντας: 'Μπαμ! ηκούσθη στον αέρα και οι Φρατέλλοι κάνουν πέρα...' Ο Αντώναρος Αρχέλ, σκιτσογραφεί στο καρέ του καθήμενο Αρβανίτη να συνομιλεί με υποχωρούντα από την Κορυτσά Ιταλό Κένταυρο, με τον εξής διάλογο: 'Κ.: Βρε καλόπαιδο, απέχει πολύ η θάλασσα από δω;' 'ΑΡΒ.: Έτσ' που πας εσύ ωρ' μπίρομ σε δέκα λεφτά θα είσ' εκεί!' Ο Α. Βλασσόπουλος εμπνέεται επίσης από την ιταλική τέχνη και σκιτσάρει τον Μπενίτο στα τέσσερα να ιππεύεται υπό Έλληνος στρατιώτου, με τίτλο σκίτσου 'Από το θέατρο... του πολέμου' και ατάκα 'Καβαλερία Ρουστικάνα'. Ο Ι. Κονταξόπουλος, σχεδιάζει ιταλικά πλοία να βουλιάζουν, σχολιάζοντας: 'Εις τον Ναύσταθμον του Τάραντος: Ιταλικά θωρηκτά... καθέτου εφορμήσεως!' Η δεσποινίδα Γεωργαντοπούλου σκιτσάρει τον Έλληνα φουστανελά να κουρεύει γουλί Ιταλούς στρατιώτες, γράφοντας: 'Μαλλί... για τη φανέλα του στρατιώτου'. Ο Α. Βώτσης, σχεδιάζει τον Μουσολίνι να υπαγορεύει σε συνεργάτη του 'Πολεμικόν Ανακοινωθέν': 'Σ.: Λοιπόν, Ετσελέντσα, Τι θα ανακοινώσουμε σήμερα;' 'Μ.: Γράψε: Κατόπιν επιτυχούς αντεπιθέσεως εξηναγκάσαμεν τους Έλληνας να καταλάβουν τρία νέα υψώματα'. Ο Σ. Ρωνάς, αναπαριστά τον Μουσολίνι γονυπετή να παρακαλεί τον Μωϋσή λέγοντας: 'Μωϋσή! Μωϋσή! Κάνε πάλι το θαύμα σου, να μη μου τους πνίξουν οι τσολιάδες!' Ο Αθεοφ, με τίτλο 'Παιγνίδια της εποχής', δημιούργησε τον Έλληνα Τσολιά και τον Έλληνα Στρατιώτη να παίζουν το παιδικό παιγνίδι 'πάνω χέρι, κάτω χέρι' στην πλάτη του σκυμμένου Ντούτσε: 'Πάνω χέρι, κάτω χέρι τίνος είν' το πάνω πάνω;'
Ο πατριωτικός οίστρος (και των γελοιογράφων όπως και όλων των καλλιτεχνών) ήταν παντού διάχυτος. Η διακωμώδηση, το χιούμορ, το σκώμμα, ο χλευασμός, ακόμη και η γελοιοποίηση του εχθρού, ήταν μέσα ηθικής υποστηρίξεως του λαού στα μετόπισθεν. Η Ελλάδα έδειχνε τον δρόμο σε όλο τον κόσμο και δη στους συμμάχους. Σπουδαίοι ξένοι σκιτσογράφοι ενεπνεύσθησαν υπό των Ελλήνων και των επιτυχιών τους κατά των δυνάμεων του λεγομένου Άξονα και εμψύχωσαν το κοινό τους με τα ελληνικά ανδραγαθήματα. Μετά δε την κατοχή της Ελλάδος από τους Γερμανούς -και αργότερα από τους Βουλγάρους-, τα πράγματα στην Ελλάδα δυσκόλεψαν πολύ, όμως σε άλλες συμμαχικές χώρες υπήρχε περιθώριο για γελοιογραφικές δημιουργίες, όχι μόνο κατά των Ιταλών αλλά και των Γερμανών και των συμμάχων αυτών. Η εισβολή της Γερμανίας στην Ελλάδα δέχεται (και) γελοιογραφικά πυρά ενώ η ηρωική πτώση της Ελλάδος δέχεται σχόλια εμψυχώσεως και συμπαθείας. Όπως βεβαίως απεικονίζονται -πέραν τού γελοιογραφικού- και με δραματικό τρόπο τα τεκταινόμενα κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Άγγλοι, Αμερικανοί, Σοβιετικοί καθώς και από άλλες χώρες δημιουργοί, με υψηλότατο επίπεδο σχεδιάσεως και επιτυχημένες ατάκες, προσπάθησαν να ανυψώσουν το ηθικό των δικών τους και των συμμαχικών δυνάμεων, να κατακρημνίσουν το ηθικό των αντιπάλων τους και συγχρόνως να υπηρετήσουν την τέχνη τους. Όπως προκύπτει από το έργο τους, και εκτός Ελλάδος γελοιογράφοι έχουν στρατευθεί με χαρά στην ιδέα της πατρίδος. Πολιτικό αισθητήριο, συνδυασμένο με οξύ χιούμορ και ενίοτε έξυπνες ατάκες, διανθισμένες και με συναισθηματισμό, ευαισθησία, νοσταλγία αλλά και δόσεις σκληρής δηκτικότητας και έντονου σαρκασμού, ήταν κάποια από τα χαρακτηριστικά των γελοιογράφων. Ο πατριωτισμός είναι κυρίαρχο στοιχείο στις γελοιογραφίες τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος και αυτό δεν μπορεί να ακυρωθεί ή να αμφισβητηθεί από αντεθνικώς τελούντες διεθνιστές. Εντελώς ενδεικτικά θα αναφερθούν κατωτέρω κάποια έργα ξένων δημιουργών (γεγονός που αδικεί τους υπόλοιπους δημιουργούς γελοιογραφιών τού τότε, όμως αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει εργασία διδακτορικής διατριβής). Ο Άγγλος Illingworth, με τίτλο 'It' s just Greek to him' ('Αυτά είναι... ελληνικά για 'κείνον'), αναπαριστά τον Μουσολίνι υπερμεγέθη να προελαύνει προς την Ελλάδα ενώ κάτω από την μπότα του απειλείται ο Έλληνας, ο οποίος σηκώνει σημαία 'WE ARE NEUTRAL' ('Είμαστε ουδέτεροι'). Ο Strube, προβάλει τον Εύζωνα στριμωγμένο στη γωνία να πολεμά τον Μουσολίνι, ενώ στο κέντρο δεσπόζουν δεμένες με δεσμά σε μεγάλο τσεκούρι η Αλβανία και η Αβησσυνία, με συνοδευτικό σχόλιο 'Αβησσυνία και Αλβανία με τα δεσμά της Προδοσίας', ενώ ο Εύζωνας αντιστέκεται στον Μουσολίνι. Ο Middleton, έχει σκιτσάρει τον Έλληνα καταγής, τον Χίτλερ επηρμένο να πατά επάνω του αλλά η προσωποποιημένη Ιστορία σαν γηραιός ευγενής κύριος στεφανώνει τον πεσμένο Έλληνα. Η ομάδα Σοβιετικών με την κοινή τους ονομασία 'Κουκρινίξι', παρουσιάζει γροθιά που κρατά σε θηλιά τον Χίτλερ και επιτελείς του, ενώ στο μανίκι τού σακακιού αναπαριστώνται ενιαία -ως συμμαχικών δυνάμεων- οι σημαίες τής (πρώην) ΕΣΣΔ, του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ. Ο σοβιετικός Εφίμοφ, με τίτλο 'Μετά τη συνδιάσκεψη της Κριμαίας', γράφει ως λεζάντα: 'Η προοπτική για το Βερολίνο' και σχεδιάζει τις σημαίες των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ρωσίας καρφωμένες στο Βερολίνο και στο επόμενο καρέ 'η προοπτική στο Βερολίνο', σχεδιάζοντας μία αγχόνη και τον Αδόλφο Χίτλερ αγωνιούντα στη γωνία. Ο Hengest, με σκίτσο του Βασιλέως Λεωνίδα, των γενναίων του και της συνέχειάς τους, πίσω στο πρανές όρους γράφει (με τονισμένη τη λέξη IS): 'THE GLORY THAT IS GREECE' (Η ΔΟΞΑ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Η ΕΛΛΑΔΑ).
Σημαντικότατη επίσης εργασία θα μπορούσε να γίνει μελετώντας ως πηγές εφημερίδες και περιοδικά τής εποχής. Ενεργώντας μία μικρή αναζήτηση, ενετοπίσθησαν πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία. Ακροθιγώς και σε εντελώς τυχαίο δείγμα, αναφέρονται κατωτέρω ελάχιστες εξ αυτών. Ο Κ. Μπέζος, την Κυριακή 17 Νοεμβρίου 1940, στην εφημερίδα 'ΠΡΩΪΑ' (οι εφημερίδες 'ΠΡΩΙΑ' ανήκουν στο προσωπικό αρχείο τού κ. Θωμά Τουσιάδη, τον οποίο και θερμώς ευχαριστώ), σχεδιάζει στο καρέ του τον Ντούτσε στο κέντρο, ενώ από τρεις πλευρές πίπτουν χείρες επ' αυτού και οι επί βάθρου ιστάμενοι Σκιπίων, Αύγουστος και Ιούλιος Καίσαρ σχολιάζουν με αγαπημένο σχόλιο της εποχής: 'Πάνω χέρι κάτω χέρι, τίνος είν' το παραπάνω'. Σε άλλη γελοιογραφία, τον σχεδιάζει να φωτογραφίζεται αλαζών και επηρμένος, λέγοντας: 'Να με κάνης όσο μπορείς πιο άγριον, γιατί θέλω να την στείλω στην Ελλάδα'. Σε ακόμη μία, τονίζει την 'Συνεργασία Κομιτατζήδων', έχοντας στο καρέ τον Μουσολίνι να δεξιώνεται τον Βούλγαρο αρχικομιτατζή Πάντσο Μιχαήλωφ συντρώγοντας μακαρονάδα και ο Ντούτσε να του υπεργεμίζει το πιάτο, υπονοώντας επιπλέον παροχές εις βάρος τής Ελλάδος για την συνεργασία τους. Επίσης, πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι γελοιογραφίες που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα 'ΕΠΑΡΧΙΑ', 'Εφημερίς Πολιτική και των Ειδήσεων εν Λαμία', (οι οποίες ενετοπίσθησαν στα Γενικά Αρχεία του Κράτους Νομού Φθιώτιδος υπό της Δ/ντριας κας Σοφίας Βακιρτζηδέλη, την οποία επίσης θερμώς ευχαριστώ), πλην όμως δεν είναι γνωστοί στον γράφοντα οι δημιουργοί. Σε μία από αυτές, ο ταβερνιάρης ερωτά δύο στρατιώτες πελάτες τού καφενείου: 'Τ.: Τι θα πάρουν τα παιδιά Κονιάκ;' 'ΣΤΡ.: Ουόχι Ρώμη!', απαντά άνετος και γελαστός ο πρώτος εξ αυτών. Σε κάποια άλλη, φαίνεται ότι επικοινωνούν οι Καμπαλέρο - Μουσολίνι και λέγει ο πρώτος εξ αυτών: 'Κ.: Ντούτσε νικήσαμε' και αυτός ερωτά 'Ντ.: Επί τέλους, πού;' 'Κ.: Στο δρόμο ταχύτητος' απαντά ο πρώτος. Ξεφυλλίζοντας και άλλα τεύχη των εφημερίδων τού τότε, συναντούμε τον Τσολιά να εφορμά, ενώ το σχέδιο συνοδεύεται από τη λεζάντα: 'Τα ελληνικά ΣΤΟΥΚΑΣ'. Σε άλλο σημείο, παρομοιάζονται οι Ιταλοί με αεροπλάνα Στούκας, πλην όμως σε κάθετη προς την θάλασσα βουτιά, και τον Έλληνα στρατιώτη να τους ρίχνει κλωτσηδόν στη θάλασσα, με λεζάντα: 'Τα ηρωικά Ιταλικά Στούκας εν δράσει'.
Επίλογος.
Η Γελοιογραφία χρησιμοποιήθηκε από εμπνευσμένους και ταλαντούχους καλλιτέχνες Έλληνες δημιουργούς αυτοβούλως για την υποστήριξη τού ελληνικού εθνικού αγώνα κατά την περίοδο τού Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου 1940-1944. Στην εθελούσια και αβίαστη στράτευσή τους συνετέλεσε σαφώς και η γενικότερη προετοιμασία τού λαού τού ελληνικού έθνους υπό του Εθνικού Κυβερνήτου Ιωάννου Μεταξά και της πολιτειακής ηγεσίας. Εγκωμιαστικές τού υπέρ πατρίδος γενναιοτάτου αγώνος των Ελλήνων ήταν και αντίστοιχες γελοιογραφίες ξένων γελοιογράφων (π.χ. Άγγλων και Ρώσων), έργα των οποίων αναπαρήχθησαν -κατά το δυνατόν- εμψυχώνοντας έτι περαιτέρω τον γίγαντα ελληνικό λαό στον υπέρ ελευθερίας αγώνα του. Γενικώς, οι γελοιογράφοι κινήθηκαν με χιούμορ και ενθουσιασμό καθώς και με νοσταλγία και πατριωτισμό, λειτουργώντας τόσο επιθετικά κατά των εχθρών όσο και εμψυχωτικά υπέρ Ελλάδος και Ελλήνων. Υπηρετώντας λοιπόν την τέχνη τους, συγχρόνως ενετάσσοντο αυθορμήτως στο "οπλοστάσιο" τού υπέρ πατρίδος ψυχολογικού πολέμου. Η γελοιογραφία, υπερέβη την -και εκ της φύσεώς της- πολιτική λειτουργία της και αναβιβάσθη σε εθνική λειτουργία. Συγχρόνως, λειτούργησε και ως καταγραφή τεκταινομένων της εποχής, σώζοντας ψηφίδες τής ιστορίας και λειτουργώντας έτσι και ως πολύ χρήσιμη πηγή. Συνελόντι ειπείν: Οι Γελοιογράφοι τού 1940-1944, με χιούμορ, έμπνευση, φαντασία και ταλέντο, έβαλαν με 'πυρ ομαδόν' κατά των εχθρών και υπέρ τού ελληνικού έθνους, επικουρώντας τους γενναίους τής πρώτης γραμμής πυρός και κάθε απροσκύνητο Έλληνα που αγωνίσθηκε για το έθνος των Ελλήνων και την Ελευθερία.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1)Ιωάννης Γιαννάκενας (Εκδοτικό Σημείωμα), στο: ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΑΖΟΓΙΩΡΓΟΥ - ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ, Κορόιδο Μουσολίνι - Το Έπος του 1940 μέσα από τις γελοιογραφίες της εποχής, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΛΑΣΓΟΣ, Αθήνα, 2000, σελ. 7
(2)Δημήτρης - Λαζογιώργος Ελληνικός, Κορόϊδο Μουσολίνι - Το έπος του 1940 μέσα από γελοιογραφίες της εποχής, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΛΑΣΓΟΣ, Αθήνα, 2000, σελ. 22
(3)Ανυπόγραφο, (Εισαγωγή,) Ανθολόγιο Αντιφασιστικής Γελοιογραφίας, Εκδόσεις Ε ΙΣΤΟΡΙΚΑ (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ Σαββατιάτικη), Αθήνα, χ.χ.έκδ., σελ. 5
(4)Αρτέμης Ψαρομηλίγκος, στο: 28 Οκτωβρίου 1940 έως 8 Μαΐου 1945 - Κορόϊδο Μουσολίνι - Ανθολόγιο Αντιφασιστικής Γελοιογραφίας, εκδ. Ε ΙΣΤΟΡΙΚΑ (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ), Αθήνα, χ.χ.έκδ., σελ. 7
(5)Γεώργιος Κ. Γεωργαλάς, Η ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ, εκδ. ΒΙΠΕΡ - ΠΑΠΥΡΟΣ ΠΡΕΣΣ Ε.Π.Ε., ΑΘΗΝΑΙ, 1973, σελ. 132
(6)Κωνσταντίνος Πλεύρης, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ, εκδ. ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ (2α ΕΚΔΟΣΙΣ), ΑΘΗΝΑΙ, 1995, σελ. 124
(7)Γιώργος Σαγιάς, Εντέλει ποιος θεολογεί; εκδ. manifesto, Αθήνα, 2016, σελ. 72
(8)Κωνσταντίνος Πλεύρης, ό.α., σελ.122-123
(9)Αρτέμης Ψαρομηλίγκος, ό.α., σελ. 7
(10)Γιώργος Σαγιάς, ό.α., σελ. 73
(11)Αρίσταρχος Παπαδανιήλ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΑ, εκδ. SYLLIPSIS, Β' ΕΚΔΟΣΗ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ, Αθήνα, 2000, σελ. 101-102
(13)Βάσος Π. Μαθιόπουλος (Εισαγωγικό Σημείωμα), στο ΟΙ ΝΑΖΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. ΔΡΟΜΩΝ / ΜΗΝΥΜΑΤΑ, 2η ΕΚΔΟΣΗ, Αθήνα, 2012, σελ. 12
(14)Ελευθέριος Σκιαδάς, ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, στο ΕΣΤΙΑζω - 1940-2020 - 80 ΧΡΟΝΙΑ 'Με το χαμόγελο στα χείλη...', τ. 18, σελ. 8, [Συνοδευτικό Περιοδικό της Εφημερίδος ΕΣΤΙΑ, Σ.Κ. 24-25/10/2020, Αρ. φ. 41791, εκδ. 'Εφημερίς Εστία Α.Ε.Ε.'], Αθήνα, 2020
(15)Ανυπόγραφο, Το τελευταίο μήνυμα, Προς τη ΝΙΚΗ (Ορθόδοξο Χριστιανικό Νεανικό Περιοδικό), τ. 835, σ. 335, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2019, ΕΚΔ. Αδελφότης Θεολόγων 'Ο ΣΩΤΗΡ' Σ.Α., Αθήνα, 2019
(16)Μαρίνα Πετράκη, Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ - Δικτατορία και προπαγάνδα στην Ελλάδα, εκδ. ΩΚΕΑΝΙΔΑ, Αθήνα, 2006, σελ. 23-24
(17)Μιλτιάδης Μάλαινος, Η 4η Αυγούστου, Πώς και διατί επεβλήθη η δικτατορία του Ι. Μεταξά, σελ. 126 • Μαζαράκης - Αινιάν, Αλέξανδρος, Απομνημονεύματα (Αθήναι, 1948), σελ. 475, στο: Μαρίνα Πετράκη, ό.α., σελ. 372
(18)Μαρίνα Πετράκη, ό.α., σελ. 372
(19)Μαρίνα Πετράκη, Ο Ιωάννης πίσω από τον Μεταξά, εκδ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, σειρά: ΗΓΕΤΕΣ, Αθήνα, 2014, σελ. 122
(20)Ηλίας Ι. Ηλιόπουλος, ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ - Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ, ειδική έκδοση για τον όμιλο Δημοκρατικός Τύπος Α.Ε., Αθήνα, 2016, σελ. 156
(21)Μάνος Ν. Χατζηδάκης, ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ - Πορεία προς την δόξα • 1936-1941, εκδ. ΠΕΛΑΣΓΟΣ, ειδική έκδοση για τον όμιλο Δημοκρατικός Τύπος Α.Ε., Αθήνα, 2017, σελ. 148-149
(22)Μάνος Ν. Χατζηδάκης, ό.α., σελ. 149
(23)Δημήτρης Λαζογιώργος Ελληνικός, ό.α., σελ. 17
(24)Ε ΙΣΤΟΡΙΚΑ (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ), ό.α.(25)Ανυπόγραφο, 160 αντιφασιστικές γελοιογραφίες - Μόσχα: 1940-45, Μετάφραση - Επιμέλεια: (από τις 'Εκδόσεις Τέχνη', Μόσχα, 1946) Λάμπρος Σταυρόπουλος, ΕΚΔΟΣΕΙΣ 'ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ', Αθήνα, 1994, σελ. 5
(26)Πατρουδάκης Γιώργος (Εισαγωγικό Κείμενο), Γιαννόπουλος Νίκος (Ιστορική έρευνα & συγγραφή κειμένων), Κουτσογιαννόπουλος Δημήτρης (Επιμελητής τευχών), Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ - Το έπος του '40, τ. 1,2,3, Εκδ. Ιωάννης Ν. Φιλιππάκης (ΕΣΤΙΑ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΗ ΜΜΕ Α.Ε., Αθήνα, 2019, διάσπαρτες γελοιογραφίες: τ. 1, σελ. 78, 82, 143, τ. 2, σελ. 29, 111, τ. 3, σελ. 103, 104, 142)
(27)Εφημερίδα ΠΡΩΪΑ, Διαυθυντής: Στέφ. Ι. Πεσμαζόγλου, Ιδιοκτησία: 'Η ΠΡΩΪΑ' Αν. Εκδοτική Εταιρεία, Αθήναι, Δ. 27 Ιανουαρίου 1941 κ.ά.τ.
(28)Εφημερίδα ΕΠΑΡΧΙΑ - ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ ΕΝ ΛΑΜΙΑ, ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΘΕΜ. ΠΑΠΑΕΥΘΥΜΙΟΥ, έτος 13ον, Αρ. Φύλλου 1502, Λαμία, Πέμπτη 3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1941, σελ. 1, 21 ΙΟΥΛΙΟΥ 1941 κ.ά.τ.
ΠΗΓΕΣ
-Εφημερίδα ΕΠΑΡΧΙΑ - Εφημερίς Πολιτική και των Ειδήσεων εν Λαμία, Διευθυντής ΘΕΜ. ΠΑΠΕΥΘΥΜΙΟΥ, Πέμπτη 3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1941, 21 ΙΟΥΛΙΟΥ 1941, κ.ά.τ., Λαμία, 1941
-Εφημερίδα ΠΡΩΪΑ, Ιδιοκτησία: 'Η Πρωία', Αν. Εκδοτική Εταιρεία, Διευθυντής Στεφ. Ι. Πεσμαζόγλου, Δ. 27 Ιανουαρίου 1941, κ.ά.τ., Αθήνα, 1941
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Γεωργαλάς Γεώργιος, Η ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ - ΜΕΘΟΔΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ, ΑΘΗΝΑΙ, 1973
-Ηλιόπουλος Ηλίας, ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ- Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ, ειδική έκδοση για τον όμιλο Δημοκρατικός Τύπος Α.Ε., Αθήναι, 2016
-ΙΣΤΟΡΙΚΑ Ε (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ), 28 Οκτωβρίου 1940 ΕΩΣ 8 ΜΑΪΟΥ 1945 - Κορόιδο Μουσολίνι - Ανθολόγιο Αντιφασιστικής Γελοιογραφίας, εκδ. Ε ΙΣΤΟΡΙΚΑ - Σαββατιάτικη ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Αθήνα, χ.χ.έκδ.
-Λαζογιώργος - Ελληνικός Δημήτρης, Κορόιδο Μουσολίνι - Το έπος του 1940 μέσα από τις γελοιογραφίες της εποχής, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΕΛΑΣΓΟΣ, Αθήνα, 2000
-Μαθιόπουλος Β., (Εισαγωγικό κείμενο), ΟΙ ΝΑΖΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, εκδ. ΔΡΟΜΩΝ/ΜΗΝΥΜΑΤΑ, 2η ΕΚΔΟΣΗ, Αθήνα, 2012
-Παπαδανιήλ
Αρίσταρχος, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΑ, εκδ. SYLLIPSIS, Β' ΕΚΔΟΣΗ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ, Αθήνα, 2000
-Πατρουδάκης Γιώργος (Εισαγωγικό κείμενο), Γιαννόπουλος Νίκος (Ιστορική έρευνα & συγγραφή κειμένων), Κουτσογιαννόπουλος Δημήτρης (Επιμελητής τευχών), Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ - Το έπος του '40, τ. 1,2,3, Εκδ. Ιωάννης Ν. Φιλιππάκης (ΕΣΤΙΑ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΗ ΜΜΕ Α.Ε.), Αθήνα, 2019
-Πετράκη Μαρίνα, Ο Ιωάννης πίσω από τον Μεταξά, εκδ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, σειρά: ΗΓΕΤΕΣ, Αθήνα, 2014
-Πετράκη Μαρίνα, Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΞΑ - Δικτατορία και προπαγάνδα στην Ελλάδα, εκδ. ΩΚΕΑΝΙΔΑ, Αθήνα, 2006
-Πλεύρης Κωνσταντίνος, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ, ΕΚΔ. ΝΕΑ ΘΕΣΙΣ (2α ΕΚΔΟΣΙΣ), ΑΘΗΝΑΙ, 1995
-Προς τη ΝΙΚΗ (Ορθόδοξο Χριστιανικό Νεανικό Περιοδικό), τ. 835, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2019, Εκδ: Αδελφότης Θεολόγων 'Ο Σωτήρ' Σ.Α., Αθήνα, 2019
-Σαγιάς Γιώργος, Εντέλει ποιος θεολογεί;, εκδ. manifesto, Αθήνα, 2016
-Σκαρπέλος Γιάννης, Ιστορική μνήμη και ελληνικότητα στα κόμικς, εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, Αθήνα, 2000
-Σκιαδάς Ελευθέριος, ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, στο ΕΣΤΙΑζω • 1940-1920, 80 ΧΡΟΝΙΑ 'Με το χαμόγελο στα χείλη...', τ. 18, [Συνοδευτικό Περιοδικό της Εφημερίδος ΕΣΤΙΑ., Σ-Κ 24-25/10/2020, Αρ. φ. 41791, εκδ. 'Εφημερίς Εστία Α.Ε.Ε.'], Αθήνα, 2020
-Σταυρόπουλος Λάμπρος (Μετάφραση - Επιμέλεια, από τις 'Εκδόσεις Τέχνη', Μόσχα, 1946), 160 αντιφασιστικές γελοιογραφίες - Μόσχα:1940-45, ΕΚΔΟΣΕΙΣ 'ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ', Αθήνα, 1994
-Χατζηδάκης Μάνος, ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ - Πορεία προς την δόξα • 1936-1941, ειδική έκδοση για τον όμιλο Δημοκρατικός Τύπος Α.Ε., Αθήναι, 2017
