Του Ν. Τζιόπα
Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ: ΑΓΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ!
-1-
Μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ένα από τα κύρια πολιτικά ζητήματα που απασχολούσαν το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν η διάκριση μεταξύ «αυτοχθόνων» και «ετεροχθόνων» Ελλήνων. Των Ελλήνων, δηλαδή, που ζούσαν μέσα στα όρια του ελληνικού κράτους και των σκλαβωμένων ακόμη αδερφών που ζούσαν έξω από αυτό. Στην Εθνική Συνέλευση που προέκυψε από τις μετεπαναστατικές εκλογές (Οκτώβριος- Νοέμβριος 1843) και που διήρκησε λίγο περισσότερο από 4 μήνες (8 Νοεμβρίου 1843- 18 Μαρτίου 1844), το θέμα συζητήθηκε διεξοδικά. Η κοινοβουλευτική ομιλία του Ιωάννη Κωλέττη υπέρ της ισότητας των ελεύθερων και αλύτρωτων Ελλήνων στις 11 Ιανουαρίου 1844 εισήγαγε τον όρο «Μεγάλη Ιδέα» (1) και αφορούσε στην απελευθέρωση των σκλαβωμένων Ελλήνων ως κύριο σκοπό του ελληνικού κράτους. (2) Ένας σκοπός που υποστηρίχτηκε έμπρακτα από το αγωνιζόμενο έθνος έως και την Μικρασιατική καταστροφή (1922).
Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ
Το όνειρο των Ελλήνων κατά την επανάσταση του 1821 ήταν η απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό και η αυτοδιοίκησή τους σε ένα ελεύθερο κράτος. (3) Η δημογραφική παρακμή αλλά και η ανάγκη για οικονομική ανάπτυξη ώστε η Ελλάδα να γίνει κράτος αντάξιο και ισότιμο των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών, διαμόρφωσε και πολιτικά την Μεγάλη Ιδέα, η οποία πέρα από τον εθνικισμό που την καθιστούσε κυρίαρχη, είχε και έναν άλλο στόχο: την πολιτιστική κυριαρχία των Ελλήνων όπου υπήρχαν Έλληνες, ανασταίνοντας την παλιά αίγλη που είχε διακοπεί με την πτώση της Πόλης (4)
Εκεί που υπήρχαν, και δικαίως, αντεγκλίσεις ήταν το περιεχόμενο της Μεγάλης Ιδέας, η οποία παρ΄όλο που τροφοδοτούνταν από τον ελληνικό εθνικισμό, είχε από πολλούς ερμηνευτεί με διαφορετικό –πλην του Αλυτρωτισμού- τρόπο:
-Ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Στην ουσία σήμαινε πολυεθνικό κράτος, πράγμα που εναντιώνονταν στον εθνικισμό του νεοσύστατου κράτους αλλά και στην ίδια την διακήρυξη του Κωλέττη (όπως και των επαναστατών) που μιλούσαν για ένωση της ελληνικής φυλής σε μία ενιαία κρατική οντότητα. (5)
-2-
-Πολιτιστική και οικονομική επικράτηση στον Ανατολή. Μεγαλεπήβολο σχέδιο, ισάξιο της εδαφικής επικράτησης που οπωσδήποτε έπρεπε να προηγηθεί ώστε να δημιουργηθούν οι συνθήκες εγκαθίδρυσης και ευμάρειας για να προωθηθεί το πολιτιστικό έργο. (6)
Το αποτέλεσμα πάντως, όσο ασαφής και να ήταν η διατύπωση στο λόγο του Κωλέτη, είναι η Μεγάλη Ιδέα να κυριαρχήσει για ογδόντα περίπου χρόνια στη συνείδηση του λαού και να γίνει ο κεντρικός πολιτικός στόχος του κράτους και η εθνική του ιδεολογία (7)
Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας και η γοητεία που ασκούσε στο ελληνικό έθνος, έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην λειτουργία του κράτους. Ο ελληνικός εθνικισμός κυριάρχησε σε κάθε πτυχή του εθνικού βίου και ο ελληνικός λαός προσηλωμένος στον στόχο της Μεγάλης Ιδέας, μεγαλούργησε στον πολεμικό τομέα συνεχίζοντας την εδαφική του επέκταση απελευθερώνοντας πατρογονικές εστίες. (8)
Το ζήτημα των «αυτοχθόνων-ετεροχθόνων» κατεδείχθη πολύ πριν την διατύπωση του Κωλέττη. Ήδη και πριν την έλευση του Όθωνα υπήρξαν παρεμβάσεις υπέρ της άμεσης επέκτασης των συνόρων ακόμη και από το φιλελληνικό κίνημα (9)
Με την ενηλικίωση του Όθωνα (1835) η Μεγάλη Ιδέα βρίσκει έναν φανατικό υποστηρικτή και, μάλιστα, τον Βασιλιά.
Πριν όμως από αυτό, ο ρομαντισμός για τη «νέα του πατρίδα» αλλά και ο ενστερνισμός της Μεγάλης Ιδέας φάνηκε νωρίτερα:
Το 1833, κατά την διάρκεια της Αντιβασιλείας, ο Όθωνας μεταβαίνει στην Σμύρνη με πρόσχημα να συναντηθεί με τον αδερφό του, πρίγκιπα Μαξιμιλιανό που περιόδευε στην Τουρκία αφού πρώτα έκανε επίσκεψη στην Ελλάδα και περιηγήθηκε μαζί με τον αδερφό του στους αρχαιολογικούς χώρους. Εκεί γίνεται δεκτός μέσα σε κλίμα εθνικού ενθουσιασμού αφού στην πόλη το ελληνικό στοιχείο ήταν συντριπτικά υπέρτερο. Και μάλιστα χωρίς να συναντήσει τις οθωμανικές αρχές ως όφειλε. (10)
Μπορεί τα διπλωματικά αποτελέσματα αυτής της παράτολμης ενέργειας να χαρακτηρίστηκαν αποτυχημένα, μια και οι εγγυήτριες δυνάμεις επέβαλαν στην Αντιβασιλεία να αναδιπλωθεί και να χαρακτηρίσει ως «ιδιωτική» την επίσκεψη, ωστόσο η κίνηση και μόνο έδωσε ελπίδες στον ελληνισμό της Ανατολής ότι το ελληνικό κράτος είναι εκεί και οι ελεύθεροι Έλληνες δεν ξεχνούν τους αλύτρωτους αδερφούς τους. (παρά την διπλωματική αποτυχία του εγχειρήματος).
-3-
Ακολουθεί η κατάλυση της «Βαυαροκρατίας» από τον ίδιο τον Όθωνα και την θέσπιση της εθνικής γιορτής την 25η Μαρτίου (1838) όταν και ο νεαρός Βασιλιάς δένεται ακόμη περισσότερο με το έθνος και την Μεγάλη Ιδέα (11)
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Μια σειρά από γεγονότα που συνέβησαν κατά την διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα δείχνουν την απόλυτη προσήλωσή του στην Μεγάλη Ιδέα και την επιρροή που αυτή είχε στην εξωτερική πολιτική. (12)
Κατά την διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου (1853), κι ενώ η Ευρώπη στήριζε όσο μπορούσε την θνήσκουσα οθωμανική αυτοκρατορία ερχόμενη σε σύρραξη με την Ρωσία, η Ελλάς βλέποντάς την ευκαιρία άρχισε να βοηθά τοπικές εξεγέρσεις στα κατεχόμενα μέρη για να υλοποιηθεί επιτέλους η Μεγάλη Ιδέα. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, στέλνοντας τελεσίγραφο στην Ελλάδα να περιορίσει την δράση Ελλήνων αξιωματικών που δραστηριοποιούνταν μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία και, παρά την συμμόρφωση της Ελλάδας που αποκήρυξε τα επαναστατικά κινήματα, επέβαλλαν ναυτικό αποκλεισμό στον Πειραιά που διατηρήθηκε και μετά την λήξη του Κριμαϊκού πολέμου, στέλνοντας έτσι το μήνυμα της μη ανοχής οποιωνδήποτε πράξεων εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας. (13)
Η Κρητική επανάσταση (1868-1869) ήταν ένα ακόμη σημαντικό γεγονός που σαφώς είχε την βάση του στην Μεγάλη Ιδέα, αφού το νησί έμεινε έξω από τον εθνικό κορμό με την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Από την μία τα εσωτερικά προβλήματα κι από την άλλη η εξουθενωμένη οικονομία έκανε την Ελλάδα να διστάζει να εμπλακεί, στέλνοντας απλώς βοήθεια στους επαναστατημένους Κρητικούς. Μην μπορώντας να αποκτήσει διεθνή ερείσματα και αντιμετωπίζοντας την πλήρη προσήλωση των ευρωπαϊκών δυνάμεων στην διατήρηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, κατέληξε στην αντίδραση της Άγκυρας, η οποία απέσυρε τον πρεσβευτή της από την Αθήνα και διέκοψε τις διπλωματικές επαφές με το αίτημα να σταματήσει κάθε βοήθεια της Ελλάδος προς την Κρήτη, πράγμα που επικύρωσε και η Διάσκεψη του Παρισιού (1868) η οποία συνεκλήθη με πρωτοβουλία των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Το δύσκολο σε αυτήν την περίπτωση ήταν να βρεθεί κυβέρνηση που θα αγνοήσει το λαϊκό αίσθημα στο οποίο κυριαρχούσε η Μεγάλη Ιδέα και να αποδεχθεί να υπογράψει την Δήλωση της Διάσκεψης. Έτσι, μετά την παραίτηση της κυβέρνησης Βούλγαρη και τις αλλεπάλληλες προσπάθειες του Βασιλιά Γεωργίου για τον σχηματισμό κυβέρνησης, επείσθη τελικώς ο Θρασύβουλος Ζαϊμης και την υπέγραψε, βάζοντας τέλος στην ελληνοτουρκική κρίση.(14)
-4-
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Αν και όπως είδαμε ο όρος «Μεγάλη Ιδέα» διατυπώθηκε από τον Ιωάννη Κωλέττη ενυπήρχε λίγο-πολύ στην συνείδηση των Ελλήνων από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Οι συνεχείς επαναστάσεις από τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κατοχής, η επιτυχημένη, εν τέλει, Επανάσταση (Εθνεγερσία) του 1821 και οι αγώνες του ελληνικού κράτους για εδαφική επέκταση με την επίκληση της Μεγάλης Ιδέας, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά η προσπάθεια του Γένους για ανασύσταση της παλιάς αίγλης. Η Επανάσταση του 1821 υπήρξε ευθύς εξ΄αρχής η Μεγάλη Ιδέα του ελληνισμού. Εκεί τέθηκαν οι βάσεις για την εθνική ελευθερία και την συγκρότηση όλων των Ελλήνων υπό ενιαία διοίκηση με σκοπό πρώτα την εθνική ολοκλήρωση και κατόπιν την οικονομική και πολιτιστική ανάταξη. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της Επανάστασης θα ολοκληρωνόταν μόνο όταν η εθνική Επανάσταση θα επικρατούσε. Ο ελληνικός πολιτισμός μεγαλούργησε στηριζόμενος σε δύο βραχίονες (Ανατολή-Δύση) και εδώ πρέπει να προσθέσουμε και το γεωπολιτικό στοιχείο της κλειστής θάλασσας (Αιγαίο) το οποίο έπαιξε τον ρόλο του ώστε μέσω της στρατιωτικής ισχύος να μπορεί το Γένος να εξελίσσεται αναπόσπαστα σε οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο. Κι εφόσον μετά την Επανάσταση το ελληνικό στοιχείο ήταν ακόμη ολοζώντανο στην σκλαβωμένη Ανατολή, ο Κωλέττης απλώς διατύπωσε επίσημα όσα ονειρεύονταν επί αιώνες ο σκλαβωμένος ελληνισμός και κέρδισε με το σπαθί στο χέρι. Άλλωστε, ο ίδιος ο Κωλέττης από το 1835 διακήρυττε γενικά και αόριστα τις «μεγάλες ιδέες». Εννιά χρόνια αργότερα τις έκανε επισήμως και σύνθημα.
Η επισημοποίησή της Μεγάλης Ιδέας ως ιδεολογίας και κεντρικού πολιτικού στόχου του νεοσυσταθέντος κράτους κόστισε φυσικά οικονομικά και οπωσδήποτε δεν μπορούσε εκ της φύσεώς της να βοηθήσει στην εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία. Σε αντιδιαστολή με τα οφέλη όμως (εδαφική επέκταση, αύξηση δημογραφικού, απελευθέρωση ομοεθνών) συνέτεινε στην γιγάντωση του κράτους. Η «μικρά αλλά τίμια Ελλάς» δεν είχε θέση σε αυτό το όνειρο, που ξεπερνούσε κατά πολύ τα όρια του ρεαλισμού, μια κι αναφερόταν σε έναν λαό που μετά από τέσσερις αιώνες βρήκε το θάρρος να βγει από την αφάνεια και να διεκδικήσει την θέση του στο παγκόσμιο γίγνεσθαι.
Η επιρροή της στην εξωτερική πολιτική της Ελλάδος ήταν καταλυτική. Οι όποιες αποτυχίες όμως του ελληνικού κράτους δεν μπορούν να αποδοθούν στην Μεγάλη Ιδέα. Είναι σαν να δίδεται άφεση αμαρτιών στην ανικανότητα των δημοσίων προσώπων που την διαχειρίστηκαν αλλά και στις λυκοφιλίες της Δύσης που από ό,τι δείχνουν τα γεγονότα έως και την Μικρασιατική Καταστροφή ήταν σταθερά προσηλωμένη στο να δίνει το φιλί της ζωής σε μια καταρρέουσα αυτοκρατορία.
-5-
ΠΗΓΕΣ:
(1) Πολίτης, Αλέξης, Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του
1830-1880, ΙΜΝΕ-Μνήμων, Αθήνα 2003, σ. 61
(2) Πλουμίδης, Σπυρίδων Γ., «Της μεγάλης ταύτης ιδέας. Οι αφετηρίες της ελληνικής
εθνικής ιδεολογίας», στο: Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Αναστασία Παπαδία-Λάλα,
Κατερίνα Νικολάου & Βαγγέλης Καραμανωλάκης (επιμ.), Έλλην, Ρωμηός, Γραικός. Συλλογικοί προσδιορισμοί και ταυτότητες, Ευρασία, Αθήνα 2018, σ. 555
(3) ό.π., σελ. 555
(4) Δημαράς, Κωνσταντίνος, «Η ιδεολογική υποδομή του νέου ελληνικού κράτους. Η
κληρονομιά των περασμένων, οι νέες πραγματικότητες, οι νέες ανάγκες», στο
Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, σ. 456
(5) Πλουμίδης, Σπυρίδων Γ., «Της μεγάλης ταύτης ιδέας. Οι αφετηρίες της ελληνικής
εθνικής ιδεολογίας», στο: Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Αναστασία Παπαδία-Λάλα,
Κατερίνα Νικολάου & Βαγγέλης Καραμανωλάκης (επιμ.), Έλλην, Ρωμηός, Γραικός. Συλλογικοί προσδιορισμοί και ταυτότητες, Ευρασία, Αθήνα 2018, σ. 560- 563.
(6) Πολίτης, Αλέξης, Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του
1830-1880, ΙΜΝΕ-Μνήμων, Αθήνα 2003, σ. 67
(7) Μαρκέτος, Σπύρος «Νεοελληνικός Διαφωτισμός και ιδεολογικά ρεύματα στην
Ελλάδα του 19ου αιώνα», στο Γιώργος Μαργαρίτης κ.ά. Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄:
Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 203-204
(8) Σκοπετέα, Έλλη, Το «πρότυπο βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού
προβλήματος στην Ελλάδα, 1830-1880, Πολύτυπο,Αθήνα 1988, σ. 258-261
(9) Κλάψης, Αντώνης, Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923, Πεδίο, Αθήνα 2019, σ.102-104
(10) Μπάλτα, Αθανασία, Βόγλη, Ελπίδα,Χρηστίδης, Χρήστος, Θέματα ελληνικής
ιστορίας (19ος-20ός αι.), Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις, Αθήνα 2015, σελ. 114
(11) ό.π. σελ. 132-133
(12) ό.π. σελ. 136-137
(13) Κλάψης, Αντώνης, Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923, Πεδίο, Αθήνα 2019, σ.105-108
(14) ό.π., σελ. 109-110
(15) ό.π., σελ. 149-150
(16) ό.π. σ. 101
-6-
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βιβλιογραφία
1. Δημαράς, Κωνσταντίνος, «Η ιδεολογική
υποδομή του νέου ελληνικού κράτους. Η
κληρονομιά των περασμένων, οι νέες
πραγματικότητες, οι νέες ανάγκες», στο
Ιστορία του ελληνικού έθνους, τ. ΙΓ΄,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977.
2. Κλάψης, Αντώνης, Πολιτική και διπλωματία
της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923,
Πεδίο, Αθήνα 2019.
3. Μαρκέτος, Σπύρος «Νεοελληνικός
Διαφωτισμός και ιδεολογικά ρεύματα στην
Ελλάδα του 19ου αιώνα», στο Γιώργος
Μαργαρίτης κ.ά. Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄:
Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ,
Πάτρα 1999.
4. Μπάλτα, Αθανασία, Βόγλη, Ελπίδα,
Χρηστίδης, Χρήστος, Θέματα ελληνικής
ιστορίας (19ος-20ός αι.), Κάλλιπος, Ανοικτές
Ακαδημαϊκές Εκδόσεις, Αθήνα 2015.
5. Πλουμίδης, Σπυρίδων Γ., «Της μεγάλης
ταύτης ιδέας. Οι αφετηρίες της ελληνικής
εθνικής ιδεολογίας», στο: Όλγα
Κατσιαρδή-Hering, Αναστασία Παπαδία-Λάλα,
Κατερίνα Νικολάου & Βαγγέλης Καραμανωλάκης
(επιμ.), Έλλην, Ρωμηός, Γραικός. Συλλογικοί
προσδιορισμοί και ταυτότητες, Ευρασία,
Αθήνα 2018, σ. 555-570.
6. Πολίτης, Αλέξης, Ρομαντικά χρόνια.
Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του
1830-1880, ΙΜΝΕ-Μνήμων, Αθήνα 2003. [Ιδίως σ. 61-73]
7. Ροτζώκος, Νίκος, «Η νεοελληνική εθνική
ιδεολογία και η εθνική ιστοριογραφία», στο
Γ. Μαργαρίτης κ.ά. Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄:
Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία, ΕΑΠ
Πάτρα 1999. [Ιδίως η ενότητα 10.1]
8. Σκοπετέα, Έλλη, Το «πρότυπο βασίλειο» και
η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού
προβλήματος στην Ελλάδα, 1830-1880, Πολύτυπο,
Αθήνα 1988. [Ιδίως σ. 251-270]
Σημείωση "φ": Υπεύθυνος για το άρθρο είναι αποκλειστικά ο αρθρογράφος. Οι θέσεις του είναι προσωπικές και τίθενται σε δημόσιο διάλογο σε πνεύμα ελευθερίας.
