Η Πόλη-Κράτος και η σημασία των αστικών και των συνοριακών ιερών, όπως και η ηρωολατρεία στην εδραίωση του θεσμού
Γράφει ο Νίκος Τζιόπας
Ένα από τα μεγάλα κληροδοτήματα του Αρχαίου ελληνικού κόσμου στην ανθρωπότητα είναι η έννοια της Πολιτικής και των συστατικών της (Πολίτης, Πολιτεία, Πολίτευμα). Ένοιες που προέρχονται από αρχαία ελληνική Πόλη (1), και η οποία αποτέλεσε την βάση δημιουργίας της αρχαίας ελληνικής «πόλεως-κράτους».
Δηλαδή, το πρώτο δείγμα οργανωμένης κοινωνίας ανθρώπων που δημιουργήθηκε στην αρχή του 8 ου π.Χ. αιώνα, σε συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και με μηχανισμούς τέτοιους που δημιούργησαν θεσμούς και επέτρεπαν στους κατοίκους των να συμμετέχουν στην λήψη των αποφάσεων για όσα ζητήματα προέκυπταν και αφορούσαν την ζωή τους. Οι νόμοι και οι κανόνες που προσδιόριζαν τον βαθμό συμμετοχής των πολιτών σε αυτήν την διαδικασία ποικίλαν από πόλη σε πόλη αλλά ακόμη και στην ίδια πόλη, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.
ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ- ΚΡΑΤΟΥΣ
Συμπερασματικά λοιπόν τρία είναι τα συστατικά στοιχεία της «Πόλεως-Κράτους»(2):
-Πόλη (Άστυ): ο (τειχισμένος) χώρος όπου κυριαρχούσε και ασκούσε εξουσία συγκεκριμένο κοινωνικό σύνολο.
-Ύπαιθρος Χώρα: Ευρύτερη έκταση εκτός των τειχών της Πόλεως που περιλάμβανε τον αγροτικό πληθυσμό, κώμες και χωριά.
-Πολίτευμα: Το σύνολο των νόμων και των θεσμών που καθόριζαν τον τρόπο άσκησης της εξουσίας και τον βαθμό συμμετοχής των πολιτών σε αυτήν ώστε να αντιμετωπιστούν κοινά προβλήματα.
Ανεξάρτητα με τον τύπο του πολιτεύματος οι επιδιώξεις της «πόλεως- κράτους» ήταν οι εξής:
- Ελευθερία, δηλαδή απόρριψη οποιασδήποτε εμπλοκής άλλης «πόλεως- κράτους» στα εσωτερικά της ζητήματα.
- Αυτάρκεια, δηλαδή την θέληση των πολιτών να επιδιώκουν την δυνατότητα να καλύπτονται οι ανάγκες τους με απώτερο σκοπό την οικονομική και πολιτική ανάπτυξη της «πόλεως- κράτους».
- Αυτονομία, δηλαδή το δικαίωμα και υποχρέωση των πολιτών να θεσπίζουν και να τηρούν τους νόμους της «πόλεως-κράτους».
Ο Αριστοτέλης (4 ος αιών.) (3) θεωρεί τον σχηματισμό της «πόλεως-κράτους» ως αποτέλεσμα της συνένωσης κωμών και γενών με κύριο στόχο την αυτάρκεια των πολιτών.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ
Σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της «πόλεως-κράτους» έπαιξε η θρησκεία και οι λατρευτικές πρακτικές. Όπως μας πληροφορεί ο Α. Μαζαράκης- Αινιάν (4) βασικό γνώρισμα της «πόλεως-κράτους», εκτός από τα δημόσια οικοδομήματα και την αγορά είναι και ο ναός, αφιερωμένος στον πολιούχο θεό και κάνει την πρώτη αστική του εμφάνιση στα τέλη του 8 ου αιώνα.
Παράλληλα λειτουργούν και ναοί κοντά ή μακρύτερα από τους οικισμούς, τα λεγόμενα περιαστικά ιερά, με κύρια παραδείγματα των ναών στους Δελφούς, στην Δήλο, στην Ολυμπία κ.α., όπως και αγροτικά ιερά υπό την μορφή βωμών, που συναντούνται κυρίως στις αγροτικές περιοχές, δηλαδή έξω από τους οικισμούς. Χαρακτηριστικά σημειώνει επίσης την αδυναμία μετατροπής οικισμών σε «πόλη»όπου δεν υπήρχαν ναοί. (5)
Ο Γάλλος ιστορικός Polignac πήγε την έρευνά του πιο πέρα και δείχνει όχι μόνο να συμφωνεί με την παραπάνω θέση, αλλά και να υποστηρίζει ότι η «πόλη-κράτος» δημιουργήθηκε ακριβώς για να εκφράσει την θρησκευτική συνοχή των πολιτών της.(6) Επιστρατεύει ακόμη και τον ΣΤΡΑΒΩΝΑ (7) προς επίρρωση της θέσης του αλλά και τις μελέτες του ειδικώς για τα εξωαστικά ιερά (8) αλλά και της εμφάνισης της λατρείας των ηρώων (9).
Στην ανάλυσή του για τα εξωαστικά ιερά εξηγεί ότι η πρόοδος της κοινωνικότητας των ανθρώπων που προϋποθέτει σεβασμό και συνεργασία, η σημασία τους βρίσκει πλήρη ταύτιση με αυτές τις προϋποθέσεις αφού θεσμοθετούνται πλήθος κανόνων και νόμων που αφορούν στους τρόπους λατρείας και ιερών τελετουργιών. Επίσης τα εξωαστκά ιερά οριοθέτησαν τον χώρο που άνηκε στις πόλεις βοηθώντας να οικοδομηθεί και να αναπτυχθεί μια τοπική ταυτότητα αλλά και τον ορισμό της επικράτειάς του μέσω των διαφόρων πομπών.
Νεότεροι μελετητές έχουν εκφράσει επικρίσεις για την εμμονή του Polignac να δίνει στην θρησκεία πρωτεύοντα ρόλο στην δημιουργία των πρώτων πόλεων. Ο J.M. Hall αντιτείνει το επιχείρημα ότι υπήρχαν ιερά σε πολλούς χώρους στην Ελλάδα, πολύ πριν την δημιουργία των πόλεων όπως για παράδειγμα στη Μένδη της Χαλκιδικής όπου έχουν βρεθεί ιερά αρκετά μακρυά από περιοχές όπου εμφανίστηκαν οι πρώτες πόλεις. (10) Σε αυτό συνηγορεί το γεγονός της εμφάνισης των Αμφικτυονικών ιερών με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την ίδρυση της πρώτης Αμφικτυονίας στον ελληνικό κόσμο, στην περιοχή της αρχαίας Ανθήλης, μερικά χιλιόμετρα μακρυά από την Λαμία, 7 αιώνες πριν τη γέννηση της πόλης (11).
Ειδικώς στην περίπτωση των Αμφικτυονιών, βλέπουμε μια ταύτιση με τον Αριστοτέλη που θεωρεί την πόλη-κράτος συνέχεια του φυλετικού κράτους, αφού και οι Αμφικτυονίες συνστούσαν ένα κοινό Ελλήνων που αποτελούταν από διάφορα ελληνικά φύλα (Μάγνητες, Δωριείς, Δόλοπες, Αχαιοί, Ίωνες, Μαλιείς, κ.λ.π.) οι οποίοι συνεδρίαζαν 2 φορές τον χρόνο στην Αρχαία Ανθήλη και πέραν των πολιτικών και οικονομικών ζητημάτων που ανέκυπταν και συζητούταν από τους εκπροσώπους των πόλεων της μυκηναϊκής εποχής, ιεροποιούσαν την όλη διαδικασία με τις λατρευτικές εκδηλώσεις στο ιερό της Πυλαίας Δήμητρας που δέσποζε στο χώρο. (12) Όπως ακριβώς συνέβη πολύ αργότερα στους Δελφούς και αλλού.
Στο έργο των Claude Mosse και Annie Schnapp- Gourbeillon ¨Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας» εκφράζεται η θέση ότι οι «σκοτεινοί αιώνες» (1200 π.χ. – 800 π.χ.) δεν αφήνουν περιθώρια κατανόησης της θρησκευτικής λατρείας αφού τοποθετείται η εμφάνιση των πρώτων ναών στα τέλη του 9 ου αιώνα και την αυγή του 8 ου , παρ΄όλο την αναφορά εξαιρέσεων όσων αφορά στην αρχιτεκτονική τους (Ηραίον Σάμου). Γεγονός πάντως είναι ότι οι ναοί που εμφανίζονται ταυτόχρονα στις διάφορες πόλεις είναι τοποθετημένοι στο κέντρο κάθε πολίχνης και ανήκουν στην «πολιτεία».
Χαρακτηριστικά είναι και τα παραδείγματα των «ακροπόλεων» (Αθήνα, Κόρινθος, Αισίνη) που όλα είχαν ως βασικό τους στοιχείο έναν ναό που ήταν αφιερωμένος σε κάποιον θεό και συμβόλιζε το «ρίζωμα» της κοινότητας σε συγκεκριμένο χώρο. Εδώ πάντως βλέπουμε και την παραδοχή ότι πολλοί ναοί που εμφανίστηκαν στα κέντρα των πόλεων χτίστηκαν πάνω σε προγενέστερους ναούς χωρίς όμως να μπορεί να αποδειχθεί αν επρόκειτο για τις λατρείες των ίδιων θεών. (13)
Όπως δείχνουν οι θέσεις που παρατέθηκαν, ακόμη κι αν η θρησκεία δεν έπαιξε κύριο ρόλο στην δημιουργία των πόλεων- κρατών, σίγουρα είχε κεντρικό ρόλο στην εξέλιξη και την λειτουργία τους αφού η κάθε πόλη θεσμοθετούσε νόμους για την τήρηση των «Θέσμιων» (14) και τιμωρούσε τους παραβάτες (15) διαβιβάζοντάς την σε σταθεροποιητικό στοιχείο της Πόλης.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΗΡΩΟΛΑΤΡΕΙΑΣ
Όπως προείπαμε πολλοί ναοί χτίστηκαν πάνω στα ερείπια παλαιοτέρων ναών της Μηκυναϊκής εποχής. (16) Εδώ συμφωνεί και ο Polignac ο οποίος δίνει μια άλλη διάσταση στο ζήτημα: η λατρεία των ηρώων που καθιερώθηκε κυρίως από οικογένειες κι όχι από την Πόλη (η οποία καθιέρωσε όπως είδαμε την επίσημη λατρεία των θεών) για να συνδεθεί το παρόν με το απώτερο παρελθόν. Οι διάφορες οικογένειες λάτρευαν με μνημεία και δημόσιες τελετές τους οικογενειακούς ήρωές τους. Τα ταφικά μνημεία δείχνουν ότι κάποιες λατρείες ηρώων είναι πρόσκαιρες και διαρκούν λιγότερο από έναν αιώνα και κάποιες συνεχίζονται και τελικώς γίνονται κοινές λατρείες για την πόλη. Οι πρώτες αναφέρονται σε οικογένειες που δεν διαδραμάτιζαν σπουδαίο ρόλο στην πολιτεία ενώ οι δεύτερες αναφέρονται σε οικογένειες- απόγονες παλιών αριστοκρατικών οικογενειών που ήθελαν να επανακτήσουν το κύρος τους και να παίξουν κυρίαρχο ρόλο στην εξουσία. (17)
Σημαντικότατο επίσης ρόλο έπαιζαν οι μύθοι του ιδρυτή κάθε πόλης ο οποίος λατρευόταν ως ήρωας με διάφορες τελετές αφού ήταν αυτός που καθόριζε τα όρια της πόλης και την κυριαρχία της επ΄αυτών. (18)
Οι Claude Mosse και Annie Schnapp- Gourbeillon από την άλλη, θέτουν το ζήτημα σε άλλη βάση: Ήταν μήπως η δίψα της αριστοκρατίας για την απόκτηση γαιών (άρα πλούτου) που οδήγησε στην ηρωοποίηση των προγόνων τους; (19) ή τα αθάνατα ομηρικά έπη ασκούσαν τόση δύναμη πάνω στις συνήθειες ηρωολατρείας των Ελλήνων; (20)
Το σίγουρο είναι ότι η επιβλητικότητα των Ομηρικών Επών και η γοητεία που άσκησαν στον ελληνικό κόσμο στην αρχαιότητα όπως ασκούν άλλωστε και σήμερα, θα ήταν σίγουρα ικανές να επιβάλλουν λατρείες ηρώων έστω κι αν αυτές οι λατρείες χρειάστηκε να συνδυαστούν με όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως περί προσπάθειας απόκτησης ή και διατήρησης γης από διάφορες αριστοκρατικές οικογένειες.
Όπως και στο θέμα του ρόλου της θρησκείας στην διαμόρφωση της Πόλεως-Κράτους, έτσι κι εδώ καταγράφονται πολλές και αντικρουόμενες απόψεις που χρειάζονται περαιτέρω εμβάθυνση και ανάλυση. Βέβαιο όμως είναι, όπως προκύπτει από αυτές τις απόψεις, ότι και η θρησκεία και η ηρωολατρεία διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της Πόλεως- Κράτους και εδραίωσαν τον θεσμό, ανεξαρτήτως των λόγων που τις έφεραν στο προσκήνιο.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
(1) «Ο Αρχαίος Ελληνικός κόσμος», Ελληνική Ιστορία, Τόμος Α, εκδ ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σελ. 84.
(2) (ό.π. σελ. 84)
(3) Αριστοτέλης «Πολιτικά», μετάφραση Δημήτριος Παπαδής, τόμος πρώτος, εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 277
(4) Α. Μαζαράκης- Αινιάν, Πρωτογεωμερκή- Γεωμετρική Περίοδο, στο Ιστορία των Ελλήνων τόμος 2: Αρχαϊκοί Χρόνοι, Δομή, Αθήνα 2006, σελ. 80
(5) ό.π., σελ. 80-81
(6) Fr. De Polignac «Η γέννηση της αρχαίας ελληνικής πόλης», MIET, Αθήνα 2000
(7) ό.π., σελ. 61
(8) ό.π., σελ 64-65
(9) ό.π., σελ
(10) J.M. Hall (μετ. Ι.Κ. Ξυδόπουλος), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Η Αρχαϊκή περίοδος 1200-479 π.χ., Θεσσαλονίκη, Ζήτη, 2013, σελ. 131-133
(11) Ευθύμιος Χριστόπουλος, Οι Αφμικτυονίες, έκδοση Δήμου Λαμιέων, 2005 (Σ.Σ: Η χρονολόγηση της εμφάνισης της πρώτης Αμφικτυονίας βασίζεται στο ΠΑΡΙΟ ΧΡΟΝΙΚΟ, που οι σύγχρονοι ιστορικοί δέχονται μόνο ως βοηθητικό στοιχείο και όχι ως ιστορικό τεκμήριο)
(12) ό.π.
(13) Claude Mosse και Annie Schnapp- Gourbeillon ¨Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας», Από την πτώση των Ανακτόρων στην άνοδο της Πόλης, Παρίσι, 1990, σελ 142-147
(14) *Θεσμοί- ήθη και έθιμα
(15) Η Δίκη του Σωκράτη, Πλάτων.
(16) ο.π. 13
(17) Fr. De Polignac «Η γέννηση της αρχαίας ελληνικής πόλης», MIET, Αθήνα 2000, σελ. 192-199.
(18) ό.π. σελ. 204-205
(19) Claude Mosse και Annie Schnapp- Gourbeillon ¨Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας», Από την πτώση των Ανακτόρων στην άνδο της Πόλης, σελ 148-149
(20) ό.π. σελ. 150-153
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- «Ο Αρχαίος Ελληνικός κόσμος», Ελληνική Ιστορία, Τόμος Α, εκδ ΕΑΠ, Πάτρα 2002.
- Αριστοτέλης «Πολιτικά», μετάφραση Δημήτριος Παπαδής, τόμος πρώτος, εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, Θεσσαλονίκη 2006.
- Α. Μαζαράκης- Αινιάν, Πρωτογεωμερκή- Γεωμετρική Περίοδο, στο Ιστορία των Ελλήνων τόμος 2: Αρχαϊκοί Χρόνοι, Δομή, Αθήνα 2006,
- Fr. De Polignac «Η γέννηση της αρχαίας ελληνικής πόλης», MIET, Αθήνα 2000.
- J.M. Hall (μετ. Ι.Κ. Ξυδόπουλος), Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Η Αρχαϊκή περίοδος 1200-479 π.χ., Θεσσαλονίκη, Ζήτη, 2013.
- Ευθύμιος Χριστόπουλος, Οι Αφμικτυονίες, έκδοση Δήμου Λαμιέων, 2005.
- Claude Mosse και Annie Schnapp- Gourbeillon ¨Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας», Από την πτώση των Ανακτόρων στην άνοδο της Πόλης, Παρίσι, 1990.
- Η Δίκη του Σωκράτη, Πλάτων, 4 ος π.Χ. αιώνας
Σημείωση "φ": Υπεύθυνος για το άρθρο είναι αποκλειστικά ο αρθρογράφος. Οι θέσεις του είναι προσωπικές και τίθενται σε δημόσιο διάλογο σε πνεύμα ελευθερίας.
