Του Ιωάννη Σαρρή
Ο Friedrich Ratzel (1844-1904) ήταν διαπρεπής Γερμανός γεωγράφος και εθνογράφος, ο οποίος σε περισσότερες από 1200 πραγματείες εξέφρασε τους προβληματισμούς του επί διαφόρων επιστημονικών πεδίων. Επιπλέον, ως εξέχον μέλος του «Θετικιστικού κύκλου της Λειψίας», από κοινού με πολλούς ακόμη θετικιστές Γερμανούς επιστήμονες, επιδόθηκε σε επιστημολογικές συζητήσεις αναφορικά με τις δυνατότητες συγκλίσεως των επιστημών. Ο κύκλος της Λειψίας υπεστήριξε ότι η εξέλιξη πολιτισμών, κοινωνιών, θεσμών και προσωπικοτήτων συνιστά έναν εξελισσόμενο και διαφοροποιούμενο νόμο, ο οποίος δημιουργεί μέσα στην ιστορία μία συνεχή σειρά δομών. Κάθε κατάσταση εξηγείται από τις πρωτύτερες αυτής καταστάσεις, βάσει νόμων που πηγάζουν από την συστηματική και επαγωγική εκ των υστέρων κατανόηση εκείνων. Εφαρμόζοντας λοιπόν τοιαύτη μεθοδολογία, ο Ratzel έμεινε γνωστός για τις αναλύσεις του στην Πολιτική Γεωγραφία, η οποία σύμφωνα με τον ίδιο είναι γεωγραφία στην υπηρεσία του κράτους και της πολιτικής. Συνεπώς, επρόκειτο περί ενός προδρόμου της επιστήμης της Γεωπολιτικής.
Η Πολιτική Γεωγραφία του Ratzel δεν εξαντλείται στην ανάλυση της υπαρκτής σχέσεως μεταξύ κράτους και εδάφους. Τουναντίον, είναι περισσότερο οικονομοκεντρική, καθότι δίδει έμφαση στην παραγωγική αξιοποίηση αυτού του εδάφους εκ μέρους του κατοικούντος εν αυτώ λαού. Η Πολιτική Γεωγραφία, επιπροσθέτως, εξετάζει και προσμετρά παράγοντες και παραμέτρους της γεωλογίας, της πολιτικής, της οικονομίας, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας και του πολιτισμού, προκειμένου να εξηγήσει την ανακατανομή ισχύος μεταξύ κρατών ενός ορισμένου γεωγραφικού συμπλόκου ή του κόσμου γενικώς. Η πρωτόλεια μεθοδολογία του Ratzel, σηκώνοντας στην ράχη της μία εμφανή τάση ιστορικισμού, επηρέασε καθοριστικά τόσο τους κατοπινούς θεωρητικούς της Γερμανικής Σχολής της Geopolitik (π.χ. Haushofer), όσο και λοιπές σχολές γεωστρατηγιστών και γεωπολιτικών, όπως τον Σουηδό Rudolf Kjellén (1864-1922), τον Αμερικανό Nicholas Spykman (1893-1943), έως και τον Έλληνα Ιωάννη Μάζη (ο οποίος έχει αναπτύξει ένα δικό του μοντέλο Συστημικής Γεωπολιτικής Αναλύσεως).
Η επιστημονική πραγμάτευση των άνωθεν εννοιών προϋποθέτει τον σαφή ορισμό τους. Στο 2ο ήμισυ του 19ου αιώνος κυριαρχούσαν δύο -ενίοτε συνδυαζόμενες- θεωρήσεις του έθνους. Κατά την γαλλική-φιλελεύθερη θεώρηση, έθνος είναι ένας λαός με πολιτική ενότητα, ανεξαρτησία και κοινό συμφέρον απέναντι σε συγκεκριμένα συμφέροντα. Κατά την γερμανική και ανατολικο-ευρωπαϊκή ρομαντική θεώρηση, έθνος συνιστά ένας λαός με κοινά στοιχεία κληρονομημένα από το παρελθόν, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, η ιστορία και η φυλή. Στην εποχή μας, ο Eric Hobsbawm έχει κατονομάσει αυτές τις τάσεις δημοκρατική και εθνικιστική αντιστοίχως. Ο Ratzel έκλινε σαφώς προς τον φιλελεύθερο ορισμό ως αναγκαίο και επαρκή, χωρίς να παραγνωρίζει την αξία των παραμέτρων του ρομαντικού. Ωσαύτως, απλοποίησε τα πράγματα διατυπώνοντας την εξίσωση κράτος= έθνος= (κυρίαρχος) λαός, η οποία ήδη απηντάτο κατά κάποιον τρόπο στον ιδεαλιστή και εθνικιστή ομοεθνή του Johann G. Herder. Ουδεμία έννοια εκ των τριών νοείται δίχως τις άλλες, σύμφωνα με το νεωτερικό πνεύμα της Γαλλικής και της Αμερικανικής Επαναστάσεως.
Κατά τον Ratzel, οι ίδιοι νόμοι που διέπουν την διάδοση των ανθρώπων καθορίζουν και την διάδοση των κρατών. Τα κράτη εμφανίσθηκαν σε όλην την γη, όπου βρέθηκαν άνθρωποι, και ο αριθμός τους προοδευτικά αυξάνεται όπως οι άνθρωποι. Το κράτος αποτελείται από ένα μέρος της ανθρωπότητος και ένα μέρος της γης. Αυτό το μέρος της ανθρωπότητος, ο λαός (Volk), εφόσον κυριαρχεί επ’ αυτής της εκτάσεως γης, την αξιοποιεί οικονομικά, δηλαδή βασίζεται στα πλεονεκτήματα (πόρους, βλάστηση, ύδατα, γειτονεύουσες περιοχές) αυτής και μόνον αυτής ώστε να ζήσει από αυτήν. Ο λαός χαρακτηρίζεται έθνος, εάν έχει ή δύναται να αποκτήσει πολιτική αυτονομία ως τέτοιος. Αυτή η έκταση γης (χώρα, Land) εκτός από φυσικός γεωγραφικός χώρος νοείται συνυποδηλωτικά και ως πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητος, συνδεόμενη έτσι με τα επιτεύγματα, τις δοξασίες και την ιστορία εκείνης. Υπ’ αυτό το πρίσμα, ο Ratzel συντάχθηκε με τον ομοεθνή του οικονομολόγο και θεωρητικό του Προστατευτισμού Friedrich List (1789-1846), πιστεύοντας ότι η οικονομική ανάπτυξη πρέπει να είναι εθνοκεντρική και να συνεκτιμά τις ιδιαιτερότητες του έθνους-κράτους. Το κράτος είναι οργανωμένος κοινωνικός οργανισμός, αλλά όχι βιολογικός οργανισμός. Είναι ένας «σωρευτικός οργανισμός» (Aggregatorganismus) που εκφράζει ένα σύνολο, συχνώς ετεροκλήτων πλην αλληλενδέτων, κοινωνικών συσχετισμών και διεργασιών, όπως μία μηχανή που αποτελείται από συναρμολογημένα εξαρτήματα.
Αυτά ήσαν κάποια από τα, κοινώς αποδεκτά θα λέγαμε, αξιώματα της ρατζελιανής Πολιτικής Γεωγραφίας. Από εκεί και πέρα, προκύπτουν αμφιλεγόμενες έννοιες που μετεξελίχθησαν ή απλώς παρερμηνεύθησαν από τους κατοπινούς γεωστρατηγιστές της γερμανικής Geopolitik και λοιπούς ριζοσπάστες εθνικιστές. Στον Ratzel, ειδικότερα, αποδόθηκε η επινόηση του Lebensraum. Εάν ο πληθυσμός ενός λαού αυξάνεται, θα έλθει η στιγμή όπου οι δυνατότητες της γης του δεν θα επαρκούν για να τον συντηρήσουν. Ο λαός αυτός θα χρειάζεται περισσότερο ζωτικό χώρο (Lebensraum). Εφόσον η ισχύς του πολιτισμού και του κράτους του το επιτρέψει, το κράτος αυτό θα επεκταθεί χωρικά, καταλαμβάνοντας εδάφη ασθενεστέρων κρατών. Κάποιες φορές το κάνει απλώς διότι μπορεί. Ας μην λησμονούμε ότι η εποχή του Ratzel εξεκόλαψε επίσης τον βιολογικό και τον κοινωνικό Δαρβινισμό, στα πλαίσια του οποίου, ένα μεγάλο ψάρι που τρώγει μικρά ψάρια ακουγόταν ως κάτι φυσικό και φυσιολογικό, σαν έκφραση ενστίκτου προσαρμογής. Οι περισσότερο δυνατοί -ή καλλίτερα προσαρμοστικοί- επιβιώνουν και ενδυναμώνονται. Αυτή η «φυσική» ώθηση ερμήνευσε πολλά ιστορικά συμβάντα και πολέμους. Ωστόσο, οι θεωρίες του Ratzel δεν ήσαν εξαρχής επιθετικές, καθώς είχε διαστείλει αφαιρετικά την έννοια του χώρου (Raum), περιγράφοντας δι’ αυτού γενικώς το πνευματικό και φυλετικό αποτύπωμα ενός λαού, που ενδέχεται να ξεφεύγει από τα γεωγραφικά όρια του κράτους, όπως συνέβαινε με τις διάσπαρτες εστίες Γερμανών στην κεντρική Ευρώπη του 19ου αιώνος. Οι διάδοχοι του Ratzel και ιδίως ο Karl Haushofer προσέδωσαν στην υπόθεση της διευρύνσεως του Lebensraum έναν χαρακτήρα όχι απλώς αλυτρωτισμού αλλά δαρβινιστικής αναγκαιότητος για γεωστρατηγική επιβολή. Τούτος ο επιθετικότερος χαρακτήρας ενέπνευσε το ναζιστικό όραμα της «Επιστροφής προς Ανατολάς» και εν γένει τον γερμανικό επεκτατισμό του Β΄Π.Π. και όχι μόνον. Αυτό όμως είναι θέμα που χρήζει ξεχωριστής μελέτης. Μελέτη των πάντων, υιοθέτηση των καλών, διότι η γνώση είναι δύναμη.
Ιωάννης Σαρρής
Βιβλιογραφική αναφορά
- Ιωάννης Μάζης, "Γεωπολιτκή. Θεωρία και πράξη.", Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2002.
- Αλέξανδρος Στογιάννος, "Η Γένεση της Γεωπολιτικής και ο Friedrich Ratzel" Τόμ.Β΄, Εκδ. Λείμμων, Αθήνα 2017.
