Το Ε.Δ.Δ.Α. απαγορεύει σε Μουσουλμάνους και Εβραίους την τελετουργική σφαγή ζώων χωρίς αναισθητοποίηση.

 

Του Χρήστου Μπίσδα

30-5-2025

 

Πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Δ.Δ.Α.) δημοσίευσε την από 13-2-2024 απόφασή του επί της υπόθεσης Εκτελεστική Επιτροπή των Μουσουλμάνων του Βελγίου και λοιποί κατά Βελγίου[1]. Στην απόφαση αυτή το Ε.Δ.Δ.Α. νομολόγησε για το αν αποτελεί παράβαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων η απαγόρευση σε Μουσουλμάνους και Εβραίους να προβαίνουν σε τελετουργική σφαγή ζώων, τα οποία δεν έχουν προηγουμένως αναισθητοποιηθεί.

Το ζήτημα προέκυψε μετά από την έκδοση Διαταγμάτων των Φλαμανδικών και Βαλλονικών Περιφερειών στο Βέλγιο, που απαγορεύουν τη σφαγή ζώων χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση, ενώ προβλέπουν την τελετουργική σφαγή ζώων με αναστρέψιμη αναισθητοποίηση. Αντιπροσωπευτικές οργανώσεις των μουσουλμανικών κοινοτήτων του Βελγίου, καθώς και των εθνικών και επαρχιακών θρησκευτικών αρχών της τουρκικής και μαροκινής μουσουλμανικής κοινότητας του Βελγίου, Βέλγοι πολίτες μουσουλμανικού δόγματος και Βέλγοι πολίτες εβραϊκού δόγματος που διαμένουν στο Βέλγιο προσέφυγαν ενώπιον του Συνταγματικού Δικαστηρίου του Βελγίου κατά του Βελγίου ζητώντας την ακύρωση των ανωτέρω Διαταγμάτων ισχυριζόμενοι ότι συνιστούν παραβίαση της θρησκευτικής τους ελευθερίας, της αρχής της ισότητας και της απαγόρευσης των διακρίσεων λόγω της θρησκείας τους, συγκεκριμένα παραβίαση των άρθρων 9 και 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) [2]. Το Συνταγματικό Δικαστήριο του Βελγίου, αφού προέβη σε προδικαστική παραπομπή της υπόθεσης ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Δ.Ε.Ε.), το οποίο έκρινε ότι δεν υφίσταται παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην συγκεκριμένη υπόθεση, απέρριψε τις προσφυγές. Ακολούθως, αφού εξαντλήθηκαν τα εθνικά ένδικα μέσα, η υπόθεση ήχθη ενώπιον του Ε.Δ.Δ.Α. στο οποίο κατατέθηκαν 11 προσφυγές. Κατά την συνεκδίκαση των προσφυγών ενώπιον του Ε.Δ.Δ.Α. η κυβέρνηση της Δανίας και ο βελγικός μη κερδοσκοπικός οργανισμός GAIA (Ομάδα Δράσης για το Συμφέρον των Ζώων)[3] έκαναν παρέμβαση υπέρ της κυβέρνησης του Βελγίου.

Οι αιτούντες, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι, υποστήριξαν ότι η απαγόρευση της τελετουργικής σφαγής ζώων παραβιάζει την θρησκευτική τους ελευθερία και αποτελεί δυσμενή διάκριση σε βάρος τους. Μεταξύ των επιχειρημάτων που προέβαλαν ήταν ότι οι κυνηγοί και οι ψαράδες επιτρέπεται να σκοτώνουν ζώα χωρίς προηγουμένως να τα έχουν αναισθητοποιήσει, επομένως το ίδιο θα πρέπει να επιτρέπεται και σε αυτούς κατά την άσκηση της θρησκευτικής λατρείας τους, που περιλαμβάνει την τελετουργική σφαγή ζώων.

Η κυβέρνηση του Βελγίου υποστήριξε ότι τα Διατάγματα των Φλαμανδικών και Βαλλονικών Περιφερειών δεν περιλαμβάνουν διατάξεις που συνιστούν προσβολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των προσφευγόντων και ζήτησε να απορριφθούν οι προσφυγές τους.

Η κυβέρνηση της Δανίας δήλωσε ότι στη Δανία η αναισθητοποίηση πριν από την τελετουργική σφαγή ζώων είναι υποχρεωτική από τον Φεβρουάριο του 2014 και υποστήριξε ότι η νομική απαίτηση αναισθητοποίησης πριν από την τελετουργική σφαγή επιδιώκει τους θεμιτούς σκοπούς της προστασίας της δημόσιας υγείας και της δημόσιας τάξης. Επίσης, υποστήριξε ότι τα κράτη πρέπει να εξασφαλίζουν την ευζωία των ζώων και ότι η απαίτηση αναισθητοποίησης δεν εμποδίζει τους αιτούντες να τρώνε κρέας από ζώα που έχουν σφαγεί σύμφωνα με τις θρησκευτικές επιταγές που αυτοί θεωρούν εφαρμοστέες. Για την Δανική Κυβέρνηση, από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η απαίτηση για αναισθητοποίηση πριν από την τελετουργική σφαγή δικαιολογείται από θεμιτούς σκοπούς και είναι ανάλογη προς αυτούς.

Η μη κερδοσκοπική οργάνωση GAIA υποστήριξε ότι η απαγόρευση της τελετουργικής σφαγής χωρίς αναισθητοποίηση δεν συνιστά προσβολή της θρησκευτικής ελευθερίας των αιτούντων, δεδομένου ότι το επίμαχο μέτρο έχει περιορισμένο μόνο πεδίο εφαρμογής και δεν απαγορεύει την εκτέλεση άλλων στοιχείων της θρησκευτικής ιεροτελεστίας (τοποθέτηση του κεφαλιού του ζώου, προσευχή, απόκρυψη του μαχαιριού από τα μάτια του ζώου κ.λπ.). Επίσης, υποστήριξε ότι ο μοναδικός σκοπός του επίμαχου μέτρου είναι η απαγόρευση της περιττής ταλαιπωρίας προκειμένου να διαφυλαχθεί η καλή διαβίωση των ζώων, κάτι που αποτελεί αντικειμενικό και δικαιολογημένο στόχο, και ότι δεν αποσκοπεί στη διάκριση εις βάρος μιας κοινότητας βάσει οποιασδήποτε θρησκευτικής πρακτικής. Τέλος, υποστήριξε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα πρόσβασης σε κρέας χαλάλ στη Φλάνδρα και τη Βαλλονία και ότι οι προσφεύγοντες δεν έχουν αποδείξει ότι η πρόσβαση σε κρέας κοσέρ έχει καταστεί δυσχερέστερη από την έναρξη ισχύος των προσβαλλόμενων διαταγμάτων. Τόνισε, επίσης, την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σχετικά με την ευζωία των ζώων.

Το Ε.Δ.Δ.Α. για την έκδοση της απόφασης έλαβε υπ’ όψιν διεθνείς συμβάσεις, το δίκαιο της Ε.Ε. καθώς και το δίκαιο αρκετών κρατών. Για παράδειγμα, η Γερμανία (εκτός από προσωρινές εξαιρέσεις και υπό αυστηρές προϋποθέσεις), η Κύπρος, η Δανία, η Φινλανδία (επαρχία Åland), η Ισλανδία, η Νορβηγία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Σλοβενία ​​(με εξαίρεση τη σφαγή πουλερικών, κουνελιών και λαγών από ιδιώτες), η Σουηδία, η Ελβετία (εκτός από τα πουλερικά) και - πέραν των κρατών μερών της Σύμβασης - η Ν. Ζηλανδία έχουν εισαγάγει γενική απαγόρευση της σφαγής χωρίς αναισθητοποίηση. Επιπλέον, στην Εσθονία, τη Φινλανδία (λοιπές επαρχίες), τη Λιθουανία και τη Σλοβακία, η πρακτική της αναισθητοποίησης κατά τη σφαγή ή αμέσως μετά, καθίσταται υποχρεωτική για την τελετουργική σφαγή. Επιπλέον, όπως οι ίδιοι οι προσφεύγοντες - Μουσουλμάνοι και Εβραίοι - δήλωσαν, οι Κάτω Χώρες εξετάζουν το ενδεχόμενο θέσπισης νομοθεσίας που απαγορεύει τη σφαγή σύμφωνα με θρησκευτικές τελετουργίες και οι Κάτω Χώρες και η Πολωνία δεν επιτρέπουν την εξαγωγή κρέατος από ζώα που έχουν σφαγεί χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση. Παρατηρούμε ότι το Ε.Δ.Δ.Α. δεν αναφέρει πουθενά την ελληνική νομοθεσία, πιθανώς διότι ο Έλληνας νομοθέτης δεν έχει ακόμα ασχοληθεί με το ειδικό ζήτημα της τελετουργικής σφαγής ζώων, παρότι έχει θεσπισθεί νομοθεσία για την ευζωία των ζώων. Από μία σύντομη έρευνα στο διαδίκτυο, προέκυψε ότι το Νομικό  Συμβούλιο του Κράτους το 2017 γνωμοδότησε κατά πλειοψηφία ότι είναι δυνατή η τέλεση θρησκευτικών σφαγών χωρίς αναισθησία στο ισχύον ελληνικό δίκαιο[4]. Η τελετουργική σφαγή ζώων χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση επιτρέπεται στην Ελλάδα υπό προϋποθέσεις σύμφωνα με την υπ’ αρ. 951/44337/21-4-2017 απόφαση του Υπουργού και του Αναπληρωτή Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΦΕΚ Β’ 1447/27-4-2017)[5].

               Η απόφαση του Ε.Δ.Δ.Α., που απέρριψε τις προσφυγές Μουσουλμάνων και Εβραίων, περιέχει αναλυτική αιτιολογία, που αξίζει κανείς να διαβάσει. Ειδικότερα, το Ε.Δ.Δ.Α. αποφάσισε ότι η απαγόρευση τελετουργικής σφαγής ζώων άνευ αναισθησίας, που θεσπίσθηκε με τα Διατάγματα των Φλαμανδικών και Βαλλονικών Περιφερειών, αποτελεί νόμιμο και θεμιτό περιορισμό της θρησκευτικής ελευθερίας Μουσουλμάνων και Εβραίων διότι προέχει η ευζωία των ζώων. Για παράδειγμα, το επιχείρημα των προσφευγόντων περί δυσμενούς διάκρισης σε βάρος τους, λόγω της μη απαγόρευσης σε κυνηγούς και ψαράδες να θανατώνουν ζώα χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίησή τους, απορρίφθηκε διότι η κατάσταση των προσφευγόντων ως ασκούντων την πίστη τους Εβραίων και Μουσουλμάνων δεν είναι ανάλογη ή συγκρίσιμη με αυτή των κυνηγών και των ψαράδων, καθόσον το κυνήγι και το ψάρεμα δεν είναι πιθανό να λάβουν χώρα σε ζώα που έχουν προηγουμένως αναισθητοποιηθεί και οι δραστηριότητες αυτές λαμβάνουν χώρα σε ένα πλαίσιο όπου οι συνθήκες θανάτωσης είναι πολύ διαφορετικές από αυτές των ζώων εκτροφής.

Περαιτέρω, το Ε.Δ.Δ.Α. έκρινε για πρώτη φορά ότι η προστασία της ευζωίας των ζώων συνδέεται με τον θεμιτό στόχο της προστασίας της «δημόσιας ηθικής» και ότι η ευζωία των ζώων είναι αξία στην οποία δίνεται αυξημένη σημασία στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Επίσης, σύμφωνα με την απόφαση του Ε.Δ.Δ.Α., αν και δεν υπάρχει σαφής συναίνεση όλων των κρατών-μελών, υπάρχει σταδιακή εξέλιξη της νομοθεσίας τους προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης προστασίας της ευζωίας των ζώων. Με την αναστρέψιμη αναισθητοποίηση πριν από την τελετουργική σφαγή των ζώων αποφεύγεται ο πόνος, η αγωνία ή η ταλαιπωρία των ζώων κατά τη θανάτωση. Συνεπώς η προστασία της ευζωίας των ζώων μέσω της απαγόρευσης θανάτωσής τους χωρίς αναισθησία σε τελετουργικές σφαγές δεν αποτελεί προσβολή της θρησκευτικής ελευθερίας Μουσουλμάνων και Εβραίων ούτε προσβολή της αρχής της ισότητας ούτε δυσμενή διάκριση σε βάρος τους λόγω της θρησκείας τους.

Όποιος ενδιαφέρεται για το νομικό σκέλος της υπόθεσης, μπορεί να διαβάσει ολόκληρη την απόφαση στα γαλλικά στην ιστοσελίδα του Ε.Δ.Δ.Α.[6] ενώ στο νομικό περιοδικό Ελληνική Δικαιοσύνη[7] υπάρχει σχολιασμός της απόφασης στα ελληνικά. Πέραν του νομικού σκέλους της υπόθεσης, υπάρχει το πολιτικό και κοινωνικό σκέλος, που γεννά αρκετά ερωτήματα στον ελεύθερα σκεπτόμενο Έλληνα και γενικότερα Ευρωπαίο, όπως είναι τα εξής:

α) Από όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. και τα κράτη που έχουν υπογράψει την Ε.Σ.Δ.Α. γιατί μόνο η Δανία άσκησε παρέμβαση υπέρ του Βελγίου; Τα υπόλοιπα κράτη, πολλά εκ των οποίων έχουν θεσπίσει παρόμοια νομοθεσία, γιατί δεν υποστήριξαν την κυβέρνηση του Βελγίου. Μήπως κάποιες κυβερνήσεις θα ήθελαν να χάσει το Βέλγιο ώστε να «αναγκαστούν» κι αυτές να καταργήσουν τη σχετική νομοθεσία τους;

β) Από όλες τις φιλοζωικές οργανώσεις του Βελγίου μόνο μία άσκησε παρέμβαση υπέρ του Βελγίου. Οι υπόλοιπες φιλοζωικές οργανώσεις του Βελγίου, που αγωνίζονται για την ευζωία των ζώων, συμφωνούν με την τελετουργική θανάτωσή τους άνευ αναισθησίας ή δεν θέλουν να λάβουν θέση για να μην δυσαρεστήσουν Μουσουλμάνους και Εβραίους; Σε τυχόν ανάλογη υπόθεση στην Ελλάδα ποιά θα ήταν η στάση των ελληνικών φιλοζωικών οργανώσεων;

γ) Το Ε.Δ.Δ.Α. νομολόγησε ότι η ευζωία των ζώων (που περιλαμβάνει την απαγόρευση τελετουργικής σφαγής τους άνευ αναισθησίας) είναι αξία στην οποία δίνεται αυξημένη σημασία στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Οι προσφεύγοντες, και ιδίως οι «αντιπροσωπευτικές» οργανώσεις των μουσουλμανικών κοινοτήτων του Βελγίου, καθώς και των εθνικών και επαρχιακών θρησκευτικών αρχών της τουρκικής και μαροκινής μουσουλμανικής κοινότητας του Βελγίου, απ’ ό,τι φαίνεται έχουν άλλη άποψη και προκρίνουν τη θρησκευτική λατρεία έναντι της ευζωίας των ζώων. Ποιά είναι η άποψη των υπολοίπων Μουσουλμάνων; Τους αντιπροσωπεύουν πράγματι οι ανωτέρω οργανώσεις και κοινότητες; Αν δεν τους αντιπροσωπεύουν γιατί δεν έκαναν παρέμβαση υπέρ της κυβέρνησης του Βελγίου; Είναι διατεθειμένοι να ακολουθήσουν την εξέλιξη των «σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών»;  

δ) Το κατά πόσο θα εφαρμοστούν τα Διατάγματα των Φλαμανδικών και Βαλλονικών Περιφερειών είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης των αρχών του Βελγίου και συμμόρφωσης των Μουσουλμάνων και Εβραίων κατοίκων του Βελγίου. Το ίδιο ισχύει σε όλα τα κράτη που έχουν θεσπίσει παρόμοια νομοθεσία. Μέχρι ποιό σημείο είναι διατεθειμένα να φτάσουν τα κράτη, αν οι Μουσουλμάνοι και Εβραίοι κάτοικοί τους δεν συμμορφωθούν με τις επιταγές του νόμου και προκρίνουν την εφαρμογή των επιταγών της θρησκευτικής τους πίστης;

ε) Πόσο μακριά είναι η στιγμή που το Ε.Δ.Δ.Α. θα κληθεί να αποφασίσει για πρακτικές, ήθη και έθιμα που πιθανώς έχουν ήδη εισαχθεί ή θα εισαχθούν στην Ευρώπη μέσω της μετανάστευσης και της αντικατάστασης του πληθυσμού της (π.χ. το «δικαίωμα» στην ανθρωποφαγία στο πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας);

στ) Η «δημόσια ηθική» και η «αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σχετικά με την ευζωία των ζώων», που επικαλέσθηκαν το Ε.Δ.Δ.Α. και η GAIA, αντίστοιχα, ως λόγους απόρριψης των προσφυγών Μουσουλμάνων και Εβραίων, για πόσο καιρό θα συνεχίσουν να υπάρχουν; Αν ανατραπούν τα δημογραφικά δεδομένα στην Ευρώπη, λόγω της λεγόμενης Μεγάλης Αντικατάστασης, δεν θα μεταβληθεί η «δημόσια ηθική»; Δεν θα μετατραπεί η νυν  «αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σχετικά με την ευζωία των ζώων» σε «αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σχετικά με την εξυπηρέτηση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και διατροφικών αναγκών Μουσουλμάνων και Εβραίων»;

Για τα ανωτέρω ερωτήματα θα ήταν ενδιαφέρον να εκφράσουν με ειλικρίνεια και σαφήνεια την άποψή τους οι πολιτικοί και θρησκευτικοί ηγέτες, η ακαδημαϊκή κοινότητα, τα πολιτικά κόμματα, ο νομικός κόσμος και οι φιλοζωικές οργανώσεις της Ελλάδας και όλης της Ευρώπης.

 

 

[1] Executief van de Moslims van België et autres c. Belgique (Requêtes n^os 16760/22 et 10 autres).

[2] Άρθρο 9 Ε.Σ.Δ.Α.: «1. Παν πρόσωπον δικαιούται εις την ελευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερίαν αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, ως και την ελευθερίαν εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένως, ή συλλογικώς δημοσία ή κατ' ιδίαν, δια της λατρείας, της παιδείας, και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών. 2. Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέση αντικείμενον ετέρων περιορισμών πέραν των προβλεπομένων υπό του νόμου και αποτελούντων αναγκαία μέτρα, εν δημοκρατική κοινωνία δια την δημοσίαν ασφάλειαν, την προάσπισιν της δημοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής, ή την προάσπισιν των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων».

Άρθρο 14 Ε.Σ.Δ.Α.: «Η χρήσις των αναγνωριζομένων εν τη παρούση Συμβάσει δικαιωμάτων και ελευθεριών δέον να εξασφαλισθή ασχέτως διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσης, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής εις εθνικήν μειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως».

[3] GAIA (Groupe d'Action dans l'Intérêt des Animaux asbl), https://www.gaia.be

 

[4] https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/nsk-92-2017/arthro-gnomodotisi-nomikoy-symvoylioy-toy-kratoys-92-2017

[5] https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/ypoyrgiki-apofasi-951-44337-2142017

[6] https://hudoc.echr.coe.int/fre#{%22itemid%22:[%22001-230858%22]}

[7] Ελληνική Δικαιοσύνη, τ. 1/2025 (Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2025), σελ. 277-282.